TOP
Een stel bestagers maakt zeepbubbels met een hartjesbril

Langs de Duitse Vechte fietsen

Een eigenwijs neusje in het noordwesten van Duitsland prikt bij Overijssel en Drenthe in de oostflank van Nederland. Graafschap Bentheim heet dat neusje en het snuift graag Nederlandse sfeertjes op.

Tekst: Karin Kleijnen

Fietsers vermaken zich aan de Vechtesee in Duitsland

Foto: Euregio Stichting

Fietsen langs buitenkunst aan de Vechte

In dit deel van de deelstaat Nedersaksen wordt geen Fahrrad gefahren maar gefietst, het landschap is vlak en de Overijsselse Vecht heet hier ook Vecht – met een toegevoegde e weliswaar: de Vechte. Langs die Vechte is een wonderbaarlijk kunstmuseum ontstaan in de openlucht. Dat wordt fietsen en kunst kijken in Duitslands enige overgebleven graafschap. En wil je even wat anders dan kunst consumeren, vergeet dan onderweg vooral niet stadjes als Nordhorn en Bad Bentheim aan te doen.

Zonder woorden

Tja, daar zit ze dan. Nog net op Nederlandse bodem en in een traditioneel Nederlands schortje gestoken. Schijnbaar gevoelloos tuurt ze in de verte. Maar schijnt bedriegt. Haar lief zit aan de overkant van de Vecht in het Duitse Laar. Onbereikbaar. Om moedeloos van te worden, net zoals ook de makers moedeloos werden toen ze ooit een tijdje gedwongen gescheiden van elkaar moesten leven. Samen vormen de twee beelden van edelstaaldraad het kunstwerk ‘Wortlos’ (1999) van Ilya & Emilia Kabakov.

Het kunstwerk Wortlos aan de Vechte in Duitsland

Foto: Euregio Stichting

Een van de ruim tachtig beelden, sculpturen, projecten – hoe zullen we ze noemen – van Kunstwegen, een van Europa’s langste openluchtexposities. Vanaf Zwolle loopt de route langs de Vecht en over de grens verder langs de Vechte in de Grafschaft Bentheim. Het grensoverschrijdende kunstproject werd al in 2000 door Koningin Beatrix geopend. In 2012 zijn er onder de naam Raumsichten nog eens tien nieuwe werken in zuidelijke richting tot aan de grens met Noordrijn-Westfalen aan toegevoegd.

Kunstwegen aan de Vechte

We fietsen een stukje verder stroomopwaarts richting Nordhorn en krijgen al snel het werk ‘Chain reaction’ (1999) van Bonnie Collura in het vizier. In het groen van het weiland is de grote huidkleurige massa moeilijk te overzien. Collura haalde haar inspiratie uit de oude stellingmolen aan de oever van de Vecht. Zoals molenstenen hele korrels tot meel vermalen, zo lijkt deze sculptuur te bestaan uit door elkaar gehutselde en door het maalwerk van de molen uitgespuugde objecten.

Het kunstwerk Chain Reaction aan de Vechte in Duitsland

Foto: Euregio Stichting

We herkennen een hertengewei, de wortels van een boom (vast van de bomen die werden gekapt opdat de wind de molenwieken beter kon bereiken), een grafsculptuur van de Italiaanse kunstenaar Bernini en de neus van een Disney-muis. Elementen uit de Europese cultuurgeschiedenis, maar ook verwijzingen naar de lokale geschiedenis en naar het persoonlijke leven van de kunstenaar. Zoals ‘Chain reaction’ vertelt elk object van Kunstwerken zijn eigen verrassende verhaal. Verder gaan we, onze volgende stop is in Nordhorn. Vanaf de Nederlandse grens tot aan Nordhorn zijn 32 kunstwerken van Kunstwegen te bewonderen.

Nordhorn, Venetië van het Noorden

“Wenn’s klingelt, Kopf rein”, waarschuwt de kapitein van ons open bootje. Als het belletje gaat, hoofd naar beneden. Geen overbodige waarschuwing, zo blijkt. We hebben de fiets even aan de kant gezet en maken een vaartochtje om de historische binnenstad van Nordhorn en moeten daarbij om de haverklap ons hoofd naar beneden trekken. “Het laagste bruggetje is tevens het stilste”. De kapitein’s voorspelling komt uit: als alle oren tussen de benen gedrukt zitten, wordt praten moeilijk.

Een eilandje in de Vechte

Nordhorn is met ruim 53.000 inwoners, waarvan 1000 Nederlanders, de hoofdstad van het graafschap. “De oude binnenstad is op een eilandje in de Vechte gebouwd”, vertelt de kapitein, “echt schilderachtig, best een beetje Nederlands en je kunt er goed winkelen.” Dat kan ook in de grote winkelcentra aan de rand van de stad, een aantal is gebouwd op de voormalige terreinen van de textielfabrieken. De plaats heeft dan ook twee maal zoveel winkeloppervlakte als de gemiddelde plaats van Duitsland. Een waar winkelparadijs.

Overigens, wie iets heeft met mode en textiel, moet echt even de tentoonstelling ‘Menschen, Mode und Maschinen’ in de NINO Hochbau in Nordhorn gaan bekijken. Textielgeschiedenis en –cultuur zijn hier de thema’s. Het was een Nederlander, de Enschedenaar Willem Stroink, die in 1839 in Nordhorn de eerste mechanische katoenweverij opende. Daarna ontwikkelde de plaats zich tot een van de belangrijkste textielsteden in Duitsland.

Buitenkunst aan de Vechte in Duitsland

Foto: Euregio Stichting

Rond 1960 hadden de drie grootste textielbedrijven – Nino, Povel en Rawe – samen bijna 12.000 medewerkers. Topcouterier Karl Lagerfeld en topfotograaf Helmut Newton waren er kind aan huis. Modefoto’s, tijdschriften, orginele kleding, catalogi, stofmonsters en nog veel meer maken de tentoonstelling bijzonder. Ga ook even naar de ‘Dressing Room’ achterdoor. Hier wacht een collectie orginele jurkjes, broeken, jassen en andere stukken ‘zum Anprobieren und Verkleiden’. In en rondom Nordhorn en Vechtesee zijn bovendien zo’n twintig kunstwerken van Kunstwegen te vinden.

Bentheimer Goud

Vanuit Nordhorn fietsen we naar Bad Bentheim, de stad van het Bentheimer Goud. De sokkel van het Vrijheidsbeeld in New York is er van gemaakt. Net als het Koninklijk Paleis op de Dam in Amsterdam. Nee, geen echt goud maar zandsteen, de echte Bentheimer zandsteen. Big business was de zandsteen tussden de 15e en de 18e eeuw. In het begin van die 18e eeuw werden er in het stadje bovendien geneeskrachtige zwavelbronnen ontdekt, waardoor de plaats nu een erkend heilbad is, te herkennen aan het woord ‘Bad’ in de naam.

Smoking Shelter

Ben je helemaal fris na een bezoekje aan een van de kuurbaden en wil je lekker even een sigaretje roken buiten, ga dan in het Kurpark op zoek naar de sculptuur ‘Smoking Shelter’ (2011) van de Salzburgse Eva Grubinger, een van de kunstwerken van Raumsichten. Een soort open metalen constructie, alleen op ooghoogte is rondom een zwarte metalen band geplaatst die passanten het zicht ontneemt op de roker binnen. De vraag blijft wie hier eigenlijk beschermd wordt, de roker, de anderen of het landschap? Ook voor niet-rokers zowel van binnen als van buiten een intrigerend bouwwerk.

De burcht in Bad Bentheim vanuit de lucht

Foto: Jay E./Shutterstock

Ooit gehoord van de bonte Bentheimer? Vast een inwoner van Bentheim in carnavalsdracht of een felgekleurd lokaal routepaaltje, denk je dan. In het historische park van het kasteel van Bentheim leren we dat de bonte Bentheimer een varkenssoort is. Het Schweinefleisch schijnt van sublieme kwaliteit te zijn maar niet meer bijzonder veel aanwezig.

Bad Bentheim Schwein

Hoogste tijd dus om dit varken wat meer in de picture te zetten, vond de in New York wonende kunstenaar Paul Etienne Lincoln. Zijn uiteindelijk werk voor Raumsichten kreeg dan ook de naam ‘Bad Bentheim Schwein’ (2012). Op een eilandje in de vijver van het slotpark liet Lincoln een paviljoen bouwen. Daarin wacht zijn replica van het varkensras nu geduldig op de jaarlijkse spaarclubceremonie. In 2013 vond die voor de eerste keer plaats.

Dan mag het varken eruit en wordt met zijn staart het orgel in zijn buik aangezwendeld en weerklinkt er een jachtlied. “Zo’n spaarclub is een lokaal gebruik,” verklaart onze gids, “regelmatige kroeggangers hebben hier een eigen spaarkastje in hun stamkroeg. Voor het  wisselgeld.” Als onderdeel van zijn kunstwerk liet Lincoln in de raadhuizen van Bad Bentheim, Schüttorf en Nordhorn  publiek toegankelijke spaarkasten installeren. Iedereen mag meesparen. De opbrengst gaat naar de aanplant van eikenbomen in het Bentheimer Wald en dus naar de verbetering van de landschappelijke ruimte. Omdat we nu toch al in het kasteelpark zijn, gaan we even een kijkje nemen bij Kasteel Bentheim.

Grootste hoogteburcht

Het belangrijkste herkenningsteken van Bad Bentheim had ik weliswaar al vanuit de verte geschoten, maar zo dichtbij is deze grootste hoogteburcht van Noordwest-Duitsland pas echt indrukwekkend. Tjee, met ontzag kijk ik omhoog vanaf het behoorlijk stijgende straatje langs het kasteel. In de neervallende duisternis zie ik de zandsteenrotsen volledig verticaal omhoog rijzen. Wel bijna 100 meter de hoogte in, lees ik later.

En daarbovenop prijkt dan nog eens het kasteel, dat al meer dan vijf eeuwen in het bezit is van de graven van Bentheim. Een deel ervan is open voor het publiek. Een van de kamers is vernoemd naar Koningin Emma, die hier meerdere malen logeerde. Ook onze beroemde landgenoot en kunstschilder Jacob van Ruisdael verbleef ooit in Bentheim. Rond 1650 resulteerde dat in vijftien schilderijen van zijn hand met Kasteel Bentheim als onderwerp. In 2005 verwierf het Mauritshuis in Den Haag een van deze gezichten op Bentheim.

Burcht Bad Bentheim op een heuvel in het noordwesten van Duitsland

Foto: Vorm in Beeld/Shutterstock

Voor Raumsichten liet de Nederlandse kunstenaar Willem de Rooij zich inspireren door Ruisdaels olieverfschilderij ‘Ansicht der Burg Bentheim von Nordwesten’. Het schilderij bevond zich in het Kloster Frenswegen in Nordhorn, maar De Rooij liet het terugbrengen naar zijn oorsprong. Op de bovenverdieping van de gerenoveerde stallen van het kasteel kunnen we sinds dit jaar genieten van ‘Residual’, De Rooij’s setting met het schilderij van Van Ruisdael, ook een van de werken van Raumsichten.

Zwart als de nacht

We staan weer buiten en de duisternis is nu echt ingevallen. De schaarse verlichting van de straatlantaarns verspreidt niet meer dan een sfeervolle gloed. En zomaar uit het niets staat daar plotsklaps ons afspraakje voor onze neus, een man in het zwart met lans en stormlamp. Een van de Bad Bentheimer nachtwachten gaat ons gidsen door donker Bad Bentheim. Nachtwacht Wieringa drapeert zijn zwarte cape nog eens omzichtig om zijn lijf en blaast minuscuul op zijn hoorn. Deze vrijwilliger verstaat zijn vak. Met zijn fluisterstem en onderzoekende ogen weet hij zich verzekerd van de aandacht van zijn toehoorders.

Vroeger zorgden de nachtwachten – de echte zijn al bijna zeventig jaar uitgestorven – voor rust op straat en een voortijdige signalering van brandjes en gespuis, vertelt hij. Het beroep stond in slecht aanzien en werd uitgeoefend door eenvoudige lieden die vaak als dodengraver nog wat bijverdienden. Het is een stijgen en dalen in het dorp, de steegjes zijn nooit helemaal vlak. “Komt door al die uitgegraven zandsteen, daardoor zitten we nu met die terrassenbouw”, verduidelijkt Wieringa en gaat ons voor naar de plaatselijke begraafplaats. “Kom, maak even een kringetje, diep geheim.” Een weduwe, fluistert Wieringa, liet kort na het overlijden van haar overspelige echtgenoot zijn graf opengraven om een vergeten souvenir toe te voegen en vond tot haar schrik geen lichaam, maar wel een briefje: ‘Du kannst es nicht fassen, Ich konnte es nicht lassen, Ich bin drei Gräber weiter, bei der Frau Reiter.’ Na deze ontboezeming vinden we het tijd om te gaan slapen.

Een Gesamtkunstwerk aan de Vechte

Voor vele werken van Kunstwegen en dus ook voor Raumsichten geldt dat ook de lokale bevolking een prominente rol kreeg toebedeeld. Stemmen voor een concept of helpen bij de plaatsing van een kunstwerk? Graag! Fanatieke betrokkenheid was zeker ook daar bij ‘Vechtewaren’ (2011-2018) in het dorp Ohne in het zuiden van het graafschap, het laatste (of eerste) station van Kunstwegen.

Een nachtwachter tijdens een rondleiding door Bad Bentheim

Foto: Euregio Stichting

Hier voert kunstenares Antje Schiffers in zeven jaar tijd vijf projecten door. Zo zaaide zij in april 2011 150 kilogram lijnzaad uit op een hectare grond aan de rand van het dorp. Uiteraard met hulp van de inwoners. Die hielpen ook mee oogsten – zelfs toeristen moesten er aan geloven – en spinnen.  Doel is een lading ‘Ohner linnen’ te fabriceren waaruit een partij werkkleding naar ontwerp van de kunstenares gemaakt wordt. De kleding kun je inmiddels kopen bij Gaststätte Timmer in Ohne. Schiffers verwijst met haar kunstwerk naar de linnenweverijen zoals die tot midden 20e eeuw in Ohne gevestigd waren. “Mooi”, vindt onze gids, “die werkkleding als zichtbaar en verhandelbaar eindproduct. Ben benieuwd wat de volgende projecten van Schiffers gaan opleveren.”

Zo, we zijn aan het eindpunt van onze fietsroute aanbeland. Lekker even in het buitenland geweest en toch ook een heerlijk thuisgevoel behouden. Dat kan makkelijk in das niedersächsische Holland, het Holland van Nedersaksen. Een terechte bijnaam voor de Grafschaft Bentheim, zelf eigenlijk ook één groot Gesamtkunstwerk.

 

Informatie over de Vechte

Kunstwegen en Raumsichten

De totale route van kunst- en fietsroute Kunstwegen heeft een lengte van 180 km en omvat meer dan 80 kunstwerken, die kunst, natuur en geschiedenis met elkaar verbinden. In het Nederlandse deel, tussen Zwolle en de grens: 19 kunstwerken.

De meeste kunstwerken liggen direct langs de Vecht (NL) of Vechte (DL). De route is op elk punt te beginnen of af te breken en in beide richtingen bewegwijzerd.

Met de opening van Raumsichten in mei 2012 zijn in het Duitse deel nog eens tien nieuwe werken in zuidelijke richting toegevoegd tussen de plaatsen Nordhorn – Bad Bentheim – Ohne. Raumsichten houdt zich bezig met het centrale vraagstuk van ruimte en landschap. De verbinding met de streek en haar bewoners is groot.

Een uitgebreide bewegwijzering, een Kunstwegen-reisboek,  een Kunstwegen-routekaart en een gratis Kunstwegen-app voor de smartphone maken oriëntatie gemakkelijk.

Fietsenbus

Vermoeide fietser in de bus, fiets op de aanhangwagen. De speciale ‘Fietsenbus’ is een uitkomst bij langere fietsroutes, afzonderlijke etappes kunnen comfortabel met de fietsenbus worden afgelegd. Maar ook handig als u uw route wil verlengen of als de weergoden het plotseling laten afweten. Reguliere lijnbus in Grafschaft Bentheim. Lijn 100 doet de noord-zuid-as (Emlichheim- Bad Bentheim), Lijn 165 de oost-west-as (Nordhorn – Lingen).

In Nordhorn zijn de Städtische Galerie (hedendaagse kunst) en het Stadtmuseum en de dierentuin de moeite waard. In Bad Bentheim moet je vooral naar de burcht.