TOP
De balg is bespannen met stof en op de hoeken verstevigd.

Weltmeister accordeons in de maak

In Klingenthal worden in ’s werelds oudste accordeonmanufactuur al 160 jaren Weltmeister accordeons gebouwd.

Tekst: Franz Lerchenmüller

Het lijkt allemaal zo eenvoudig. De lucht wordt over een stuk metaal geblazen, dat gaat trillen en maakt een bepaald geluid. Meerdere van deze zogenaamde tongen produceren verschillende tonen. Een beetje hout, plastic en karton eromheen en klaar is de accordeon. Nou ja, zo simpel lijkt het in ieder geval.

In werkelijkheid begint het ontstaan van zo’n instrument op veel plaatsen tegelijk: in een timmermanswerkplaats, een kunststofspuiterij, een kartonfabriek… Bij de productie die meerdere weken duurt zijn verschillende specialisten betrokken en zijn er ongeveer 5.000 handelingen nodig voordat het instrument kant-en-klaar zijn koffer ingaat. Om de totstandkoming van een accordeon bij de ‘Harmona Akkordeon GmbH’ te onderzoeken, moeten we ergens beginnen. Het beste direct in de voorste ruimte op de eerste etage van de enigszins gehavende fabriekshal in Klingenthal.

Vroeger waren er op de balgenafdeling 22 medewerkers nu nog 2.

Franz Lerchenmüller

Van de onderdelen komt 90 procent  uit eigen fabricage

Hier worden door Dietmar Pohl en André Bäumlein stemblokken samengebouwd. Dit zijn kleine houten kistjes, waar later stemtongen worden ingebouwd. Deze metaal-plaatjes laat het bedrijf uit Italië of Tsjechië komen. Dit is een uitzondering, want negentig procent van alle onderdelen komt uit eigen fabricage. De beide mannen plakken de kant-en-klaar gefreesde boven- en onderkanten met hete lijm op elkaar en slijpen ze glad. Ze zijn bestemd voor de ‘Saphir’accordeons, waarvan er zeventig zijn besteld. In de catalogus van Harmona staan tegenwoordig ongeveer veertig verschillende modellen en met bijzondere wensen kan rekening worden gehouden.

Het begon lang geleden met violen

De radio staat aan; overal hoor je muziek. Françoise Hardy zingt en de mannen werken rustig en zorgvuldig verder. Wanneer en hoe begon het hier eigenlijk met de vervaardiging van instrumenten? “Het is heel, heel lang geleden”, vertelt Dietmar Pohl die al veertig jaar bij de fabriek werkt. De uit Bohemen verdreven protestanten namen in de 17e eeuw de kennis van het vioolbouwen mee. Later werden ook houten en metalen blaasinstrumenten, luiten en gita-ren gemaakt. En in 1829 nam de koopman Johann Wilhelm Rudolph Glier een mondharmonica van één van zijn reizen mee en heeft deze meteen nagebouwd.

De trekharmonica werd uitgevonden

In diezelfde tijd werden in Wenen en Londen de trekharmonica’s uitgevonden. Al in 1852 ontstond de eerste accordeonmanufactuur in Klingenthal. Timmermannen voor de kasten, vrouwen voor de balgen en plaatwerkers vervaardigden hier onderdelen, die in de fabriek werden samengebouwd. De verkoop groeide. Tot aan het begin van de Eerste Wereldoorlog waren er in de regio van Klingenthal in bepaalde periodes 8.000 van de in totaal 20.000 inwoners in de branche werkzaam. In die tijd had het kleine Vogtland bijna een monopolie op de verkoop van kwetsbulen, bandoneons, buikorgels, trekharmonica’s, schippersklavieren – en hoe ze allemaal nog meer genoemd werden.

De productie van Weltmeister accordeons omvat heel veel handelingen.

Franz Lerchenmüller

Zagen, lijmen, schuren en bespannen

In de timmermanswerkplaats wordt de radio overstemd door het snerpende geluid van de zaag. Hier worden de delen voor de kast uit triplex gezaagd, gelijmd en geschuurd. In de ruimte erachter hangt een doordringende lucht. Petra Kleider heeft een wit, houten geraamte in een standaard geklemd. Boven de damp van aceton laat ze een strook celluloid zacht worden, totdat die soepel is. Dan spant ze deze zorgvuldig over het houten geraamte en lijmt hem vast. Als de kunststof weer hard wordt, herken je het typische glanzende uiterlijk van een accordeon, meestal zwart, rood of blauw.

Van de 22 zijn nog 2 medewerkers over

De strook kunststof moet strak zitten, zodat er geen vouwen kunnen ontstaan, maar ook weer niet té strak, want dan scheurt hij. “Vroeger”, vertelt Petra Kleider, terwijl Udo Jürgens ‘Griechische Wein’ uit de luidsprekers galmt, “werkten hier op de afdeling 22 medewerkers”. Tegenwoordig zijn ze met z’n tweeen. Als de mensen over vroeger vertellen is dat altijd een beetje melancholisch. Vroeger, in 1985, werden de laatste privéondernemingen toegevoegd aan de VEB Klingenthaler Harmonikawerke. Het concern had drieduizend medewerkers en meer dan honderdduizend trekharmonica’s verlieten elk jaar de fabriek.

Treinen  vol accordeons

Frau Kleider, die 35 jaar bij het bedrijf werkzaam is, wijst door de troebele ramen naar beneden op een overwoekerde spoorbaan: “Als hier geladen werd, moesten we allemaal helpen. Dat waren niet een paar wagons die vol met harmonica’s naar de Sovjetunie op weg gingen; dat waren treinen vol.” De beroemde ‘Weltmeister’ accordeons werden voor negentig procent naar Oost-Europa geëxporteerd. In de Bondsrepubliek Duitsland verkocht de firma Quelle de instrumenten uit de DDR onder de naam ‘Universum’. Na de val van de Muur ging alles bergafwaarts: nieuwe eigenaren kwamen en gingen en er werd een faillissement aangevraagd. Maar de toekomst lijkt weer wat rooskleuriger. Tegenwoordig werken er ca. zeventig mannen en vrouwen en tien leerlingen in de fabriek. Per dag vervaardigen ze twintig tot dertig instrumenten.

Collega Saskia Fuchs in de balgenafdeling is ontevreden: de nieuwe tape plakt niet goed, daar moet de leverancier ter verantwoording worden geroepen. Op de radio speelt ‘Rhinestone cowboy’, op stellingen liggen vierkante stukken karton opgestapeld, die zigzag zijn gevouwen. Ze worden beplakt met stof en om slijtage te voorkomen komt er kunststof tape over de zijkanten. De hoeken worden met stukjes grijs geitenleer beschermd en van metalen beschermkapjes voorzien. Dit is het eerste deel dat echt aan de latere trekharmonica doet denken. Tot slot perst een machine de balg samen en moet hij veertien dagen drogen. Vroeger heette deze afdeling de ‘Ster’, omdat er twintig van zulke werkplekken in een cirkel waren opgesteld. Vroeger…

Het houten frame wordt bespannen met kunststof.

Franz Lerchenmüller

2500 Onderderlen voor één accordeon

Op de mechanische afdeling, één verdieping hoger, liggen kisten met duizenden ivoorkleurige plastic deeltjes: houdertjes en rolletjes, kisten vol met verschillende toetsen en basknoppen in verschillende grootten: V9X, S18, VX7… alles in de kunststofspuiterij in de kelder gemaakt. Zo langzaam beginnen de bezoekers ook te geloven, dat er ongeveer 2500 verschillende delen gemonteerd moeten worden om een werkende accordeon te krijgen.

En dan is er nog een ruimte, een kleine afdeling, met nog een bijzondere functie in het productieproces. Met hete was brengt Kerstin Buchta de stemtongen in de stemstokken aan. Lijm kan niet worden gebruikt, die zou poreus worden. De speciale was kan weer worden verwarmd als er ooit een reparatie moet worden uitgevoerd. Het is precisiewerk, zoals dat met zoveel handelingen hier het geval is: de metalen plaatjes moeten luchtdicht aangebracht zijn, maar er mag helemaal geen was op vallen. Ook hier wordt beter gewerkt met muziek op de achtergrond: Herbert Grönemeyer mummelt ‘Mensch’.

De stemmer

Ook in de kleine kamer van Frank-Ulrich Möckel galmt de radio: Frank Sinatra prijst ‘New York’ aan. Of dat niet stoort bij zijn lastige opgave? “Ach, ik hoor het niet eens meer”, lacht de grijze baarddrager die al een halve eeuw bij de firma is. Hij is stemmer, één van de verantwoordelijkste werkzaamheden hier.

Hij luistert zorgvuldig als hij een hoge C speelt en fronst zijn voorhoofd, vijlt een heel klein beetje aan het eind van de stemtong en de toon is al meteen een fractie hoger: “Nu klinkt het een heel klein beetje voller, wat zwevender, hoort u het?” Nee, eigenlijk niet – de bezoekers beschikken niet over een absoluut gehoor. “Dat is ook helemaal niet nodig”, grijnst Möckel. “Maar je moet wel goed kunnen horen”, voegt hij er snel aan toe. Het instrument dat voor hem staat, heeft 148 tonen. Het duurt tweeënhalf uur voordat hij elke toon heeft gecontroleerd.

Het stemmen van een instrument kost 2,5 uur.

Franz Lerchenmüller

Waar je ook toekijkt en met wie je ook spreekt, de vriendelijkheid van de mensen, die meestal al meerdere decennia voor het bedrijf werken, de openheid waarmee ze hun werk uitleggen en de gepaste trots over de geschiedenis van hun bedrijf zijn heel opvallend: eigenlijk zou je na werktijd met de meesten van hen zo een biertje willen gaan drinken.

Eindcontrole

Natuurlijk ook met Frieder Mosch, bij wie schlagerzanger Bernd Clüver met zijn lied ‘Der kleine Prinz’ te horen is. Meneer Mosch is eindcontroleur. Hij bekijkt het instrument van alle kanten en bespeelt alle tonen. Een elektronisch stemapparaat staat voor hem op tafel, maar eigenlijk gaat ook hij liever af op z’n eigen gehoor. Als alles in orde is vult hij het garantiebewijs in. Als hij toch een foutje ontdekt, probeert hij dit direct te verhelpen. “Bij de accordeonproductie is voor bijna elke stap in het arbeidsproces een andere afdeling verantwoordelijk. Dan moet je elkaar wel kunnen vertrouwen.” En als er wat fout gelopen is? Dan gaat het instrument terug naar de verantwoordelijke collega. “In mijn positie ben je natuurlijk niet altijd geliefd.”

Alle medewerkers spelen een instrument

Overigens is Frieder Mosch één van de medewerkers die zelf ook accordeon speelt. Vroeger was de beheersing van het instrument voorwaarde bij de opleiding tot ‘Handzuginstrumentenmacher’. Later was het voldoende als je een willekeurig instrument bespeelde. Tegenwoordig is dat zelfs niet meer nodig. Maar het liefst worden er medewerkers en leerlingen aangesteld die zelf ook accordeon kunnen spelen.

Aan het eind van de rondleiding heb je als bezoeker een kijkje kunnen nemen in een hele specifieke wereld en je hebt ook iets belangrijks geleerd: de runner van de firma, de ‘Weltmeister Supita’, kost ook in de eenvoudige uitvoering bijna 6.000 euro en dat verwondert je helemaal niet meer. Want eenvoudig is alleen maar schijn. De bouw van een accordeon is in werkelijkheid niets minder dan een kampioensprestatie, of beter gezegd: een ‘Weltmeister’- prestatie.

Informatie

Harmona Akkordeon GmbH www.akkordeonmanufaktur.de

Op afspraak kunnen rondleidingen worden geboekt. Wie ter plekke een instrument koopt kan op verzoek de fabriek bezichtigen.

De omgeving van Markneukirchen in het Vogtland in Saksen, wordt vanwege de productie van allerlei muziekinstrumenten de ‘Musikwinkel’ genoemd. Ca. 100 bedrijven vervaardigen violen, tuba’s, klarinetten en harmonica’s. Op de Fachhochschule in Markneukirchen wordt het vak muziekinstrumentenbouw gegeven. Talrijke muziekwedstrijden en enkele musea herinneren aan het luisterrijke verleden.

www.erlebniswelt-musikinstrumentenbau.de