De Thüringer porseleinroute: Van Rococo tot designservies

Het zuidoosten van Thüringen staat bekend om zijn betoverende landschappen, maar ook om zijn porselein. Kleine meesterwerken, van rococofiguren tot designservies, worden met liefdevol vakmanschap gemaakt. Ontdek het in de fabrieken en musea langs de Thüringer porseleinroute.

Tekst: Carsten Heinke

Foto: Carsten Heinke

Met opgerolde broekspijpen staat Svenja Märkner in de Schwarza. Het water komt de vrouw tot haar knieën. De met rotsblokken bezaaide rivier is hier, aan de noordelijke rand van het Schiefergebergte in Thüringen, vrij rustig. Langs steile hellingen baant zij haar weg, dicht omzoomd door naald- en loofbossen, door een dal dat zowel ruig als lieflijk is.

Foto: Carsten Heinke

De wandelaar uit Erfurt tuurt zorgvuldig in het ondiepe water. Met de blik naar beneden onderzoekt ze de bodem met haar ogen, tenen en vingers. Is ze misschien op zoek naar goud, dat hier te vinden schijnt te zijn? Nee, de 55-jarige wil uiteindelijk iets anders in haar natte handen hebben. ‘Ik heb er een, ik heb een been gevonden!’, roept ze blij en laat het onderbeen van een porseleinen figuur zien. Het is helderwit en roze, nauwelijks langer of dikker dan een halve balpen. De gestrekte voet met de delicate schoen verraadt het onderwerp. ‘Een danseres’, zegt de vindster stellig.

Schervenverzamelaar Svenja

Zo geroutineerd als Svenja dit stukje tussen de kiezels vond, zo lang geleden is het dat ze voor het laatst een dergelijke schat borg. ‘Als kind bracht ik veel tijd door in het Schwarzadal. Terwijl anderen de rivier uitkamden naar fonkelend metaal, was ik tevreden met het witte goud – of wat daar nog van over was’, vertelt de inwoonster uit Rudolstadt.

Foto: Carsten Heinke

De porseleinfabriek in Sitzendorf, direct aan de oevers van de Schwarza, vormde de bron van haar bijzondere vondsten in de jaren ’70. Tegenwoordig weer in particulier bezit, maar destijds was het een groot staatsbedrijf van de DDR. ‘Alles wat bij de productie brak of mislukte, kwam op een afvalhoop terecht die voor een groot deel in de rivier belandde’, aldus de schervenverzamelaar.

Porselein: een regionaal product

Als jong meisje was ze elke dag omringd door mooi, onbeschadigd porselein. ‘De drie ouderwetse, sierlijke beeldjes van mijn ouders waren een familieschat en hadden een ereplaats op een plank. In de keuken stond het servies van Kahla, in een vitrinekast in de woonkamer de kopjes van Ilmenau’, herinnert de vrouw uit Thüringen zich. Nu wordt het vintage ui-motief thuis gecombineerd met designservies. ‘Porselein is voor mij geen luxeartikel, maar een regionaal product’, aldus Svenja. Het is geen toeval dat enkele van haar favoriete plekken op de porseleinroute van Thüringen liggen.

Foto: Carsten Heinke

De toeristische route is 340 kilometer lang en voert door het middengebergte in het zuidoosten van de Vrijstaat. Hij verbindt musea tussen Erfurt en Eisfeld, Eisenach en Altenburg, maar ook de galeries en ateliers van kunstenaars zoals Kati Zorn in Cursdorf of Cosima Göpfert in Bechstedtstraß bij Weimar.

De Thüringer porseleinroute: fabrieksverkopen

De meeste van de meer dan veertig stops op de porseleinroute bestaan uit fabrieken met openbare werkplaatsen, tentoonstellingen en fabrieksverkopen. Enkele daarvan bieden originele gastronomie, zoals de historische fabriek Wagner & Apel in Lippelsdorf. Hier kun je in een in onbruik geraakte oven genieten van koffie met gebak, met uitzicht op de liefdevol gemaakte dieren en andere figuren.

Foto: Carsten Heinke

De fabriek Reichenback in Holzlandkreis aan de Thüringer porseleinroute heeft een grote openbare werkplaats en biedt rondleidingen door de fabriek. Negen porseleinschilders legden hier in 1900 de basis voor de huidige productie. ‘Tot de dag van vandaag is een hoge mate van handwerk bepalend voor het karakter van onze producten, vertelt Annett Geithe, die het bedrijf samen met haar man Rigo runt. Het echtpaar heeft sterontwerpers zoals Paola Navone naar Thüringen gehaald voor hun succesrecept: traditioneel handwerk verjongen met een elegante tijdgeest en bijzondere ideeën.

Creativiteit uit Italië

‘Met een frisse wind uit de Middellandse Zee en geïnspireerd door de rijke erfenis van onze streek, creëert de Italiaanse zowel bonte, bloemige als eenvoudige, minimalistische collecties’, legt de onderneemster uit Reichenbach uit. Het repertoire van Navone varieert van overmoedige, bontgekleurde visvazen tot zelfbewust, neobarok serviesgoed. ‘De deels ongeglazuurde, fluweelzachte, ruwe oppervlakken worden hier en daar afgewisseld met verf’, aldus Geithe.

Foto: Carsten Heinke

In het prachtige Schwarzadal, waar ook Svenja Märkner haar schervenschat vond, stond de wieg van het porselein uit Thüringen. In de omgeving van Sitzendorf ontdekte de predikant Georg Heinrich Macheleid (1723–1801) in 1757 het juiste mengsel van lokale witte klei (kaolien), veldspaat en kwartszand. Hij maakte daar porselein van en bakte het. In 1760 opende de getalenteerde hobbychemicus de eerste porseleinfabriek in Thüringen. Vlak daarna haalde de prins van Schwarzburg-Rudolstadt hem naar Volkstedt in de buurt van zijn hof. Tegenwoordig is de ‘Aelteste Volkstedter’ een van de meest geliefde adressen op de Thüringer porseleinroute.

Een ballerina uit Porselein

Hier kunnen bezoekers de ambachtslui op hun vingers kijken – bij het modelleren en beschilderen, maar ook bij het ‘aankleden’ van de dansers en danseressen. Katrin Himmelreich laat zien hoe dat gaat en ze neemt een reep katoenen tule en bestrijkt dit met een dikke laag porselein. Met in de ene hand het beeldje en in de andere hand de naald, maakt de porseleinkunstenaar de kanten rok van de ballerina. Vouw na vouw naait ze de stof aan het lijfje vast.

Foto: Carsten Heinke

‘Tijdens het bakken verdwijnen de textielvezels en blijft er alleen een fijn rasterpatroon over’, verklapt de vakvrouw. Vol verbazing bekijken haar gasten in het fabrieksmuseum het verbluffende resultaat van deze fragiele schoonheid. Naast menselijke figuren zijn er ook veel dierenbeeldjes te zien.

Een huwelijkstafel met 233 delen

‘Dat je de nieuwe beeldjes amper van de oude kunt onderscheiden, komt doordat ze in dezelfde gipsen mallen worden gemaakt, waarvan sommige al 250 jaar oud zijn’, aldus Katrin Himmelreich. In de winkel liggen er meer dan 40.000 opgestapeld, volle rekken van de vloer tot aan het plafond. Van rond tot ovaal, grijsgeel met handgeschilderde cijfers, ze doen denken aan voorraadpotten of hoedendozen. Een hele set van unieke vormen behoort tot de ‘huwelijkstafel’. De figurengroep met 233 delen was een opdracht van het woonpaleis Heidecksburg in Rudolstadt.

Foto: Carsten Heinke

Het is nu een staatsmuseum en er zijn kostbaarheden te zien zoals een filigraan fantasiekoninkrijk van rococominiaturen en een grote collectie porselein uit Thüringen. Het belangrijkste tentoonstellingsstuk is echter het barokke prachtgebouw zelf, met zijn twaalf meter hoge feestzaal, met als kers op de taart veel marmer, goud en schilderingen.

Het schilderachtige dal van de Saale

De Saale slingert tussen Rudolstadt en Jena door een schilderachtig dal. Langs uitgestrekte weiden, met bos bedekte zandstenen heuveltoppen en lichtgekleurde kliffen van schelpkalksteen stroomt hij naar slot Leuchtenburg. Het kasteel staat op een berg, wordt omringd door geiten en heeft wat weg van het slot van Doornroosje. Zijn ronde, middeleeuwse toren met kantelen en puntdak zorgt voor een sprookjesachtige sfeer. Dit past goed bij de binnenkant, want met veel fantasie en creativiteit is daar de tentoonstelling ‘Porzellanwelten’ ingericht.

Foto: Carsten Heinke

‘Hier stoffen we het witte goud af, vertellen we zijn verhaal en laten zien wat het kan en welke magie het in zich draagt’, vertelt Ilka Kunze over het eigentijdse concept van het museum. ‘De presentatie onderscheidt zich vooral van een klassiek museum door het speelse, interactieve karakter, maar ook door zijn charme en humor’, aldus de medewerker van stichting Leuchtenburg.

Vreemde wezens aan de Thüringer porseleinroute

Meteen aan het begin geven een rivierkreeft en hagedis een raadsel. De vreemde wezens zijn vermoedelijk kruisingen tussen dieren en serviesgoed. In het laboratorium kan je zelf aan de slag en allerlei ingrediënten mengen. ‘Wat dacht je bijvoorbeeld van engelenhaar en cassavewortel?’, stelt Ilka Kunze voor.

Foto: Carsten Heinke

De rondleiding door de ‘Porzellanwelten’ is een plezierige, spannende en leerzame reis door de tijd. Onderwerpen die aan bod komen zijn het keizerlijke China, de koninklijke hoven van Thüringen en ouderwetse rariteitenkabinetten zoals de kamer van de wereldrecords. ‘Hier staan het grootste en kleinste porseleinstuk: de acht meter hoge vaas van de Russische kunstenaar Alim Pasht-Han en een theekannetje van maar een paar millimeter groot’, aldus Kunze. Met een kamerhoog gordijn uit porseleinen lamellen en een doopvont is de voormalig kapel veranderd in een porseleinen kerk. Ook dit is echt uniek in de wereld.

Scherven op reis sturen

Er klinkt lawaai. Een bord is kapot – en dat is niet per ongeluk. De bezoekster die het stuk heeft gegooid kijkt neer op de scherven die beneden liggen. Het smalle uitkijkplatform waarop ze staat steekt 20 meter uit de kasteelheuvel, als een brug in de lucht. De ‘brug der verlangens’, aldus de vrouw uit Leuchtenburg over de populaire trekpleister van de moderne tentoonstelling.

‘Wie wil, kan hier via scherven zijn hartenwens op reis sturen’, vertelt ze en voegt de daad bij het woord. Haar wens schreef Ilka Kunze van tevoren met onzichtbare inkt op het witte bord, dat ze nu vanaf grote hoogte boven het Saaledal kapot laat vallen. ‘Scherven brengen geluk!’, roept ze, genietend van het moment. En waar kun je dat beter doen dan hier?

Meer informatie over de Thüringen Porseleinroute

Bereikbaarheid: Erfurt, Jena en Weimar zijn goed met de trein te bereizen. Vanaf hier zijn Rudolstadt en Saalfeld en daarmee ook de Thüringer porseleinroute bereikbaar met de regionale trein of de bus. Wie veel wil zien en ook wat kleinere stadjes wil bezoeken, kan het beste met de auto reizen – of, als je meer tijd hebt, een gecombineerde wandel- en fietstocht maken.

Foto: Carsten Heinke

Overnachten & eten aan de Thüringer Porseleinroute

Flair Hotel Waldfrieden (1-persoonskamer/2-persoonskamer vanaf € 51,-/ € 82,-. Gerookte forel uit de ‘witte Schwarza’ met mierikswortel € 9,50, Mellenbacher Str. 2, 98744 Schwarzatal, Tel. +49 36705 610 00).

Gasthaus & Pension Zum Roten Hirsch im Grünen Wald (1-persoonskamer/2-persoonskamer vanaf € 45,-/€ 55,- hertengebraad met Thüringer knoedels € 15,50, Hoheneiche 5, 07318 Saalfeld, Tel. +49 36736 222 48).

Waldhotel Mellestollen (1-persoonskamer/2-persoonskamer vanaf € 70,-/€ 95,-, halfpension € 25,-, hond/dag € 10,-, Thüringer weidelam € 17,-, Wittmannsgereuther Str. 105, 07318 Saalfeld, Tel. +49 3671 82 00)

Fabrieken: De Aelteste Volkstedter Porzellanmanufaktur biedt naast rondleidingen door de werkplaats (vanaf 5 personen, 1 uur, € 10,-) ook workshops porselein beschilderen en het maken van een porseleinen roos aan (elk vanaf 2 personen, 2 uur, vanaf € 15,-). Fabrieksverkoop ma-vr 10–17, za 10–15 uur (Breitscheidstr. 7, 07407 Rudolstadt, Tel. +49 3672 480 217/rondleidingen: +49 151 281 412 79).

Porzellanmanufaktur Reichenbach: tentoonstelling en fabrieksverkoop ma-vr 9–17, elke 1^e za van de maand 9–13 uur, rondleidingen op aanvraag (Fabrikstr. 29, 07629 Reichenbach, Tel. +49 36601 880).

Wagner & Apel: tentoonstelling, fabrieksverkoop en café ma-vr 9–17 uur, vaak ook za/zo (Lippelsdorf Nr. 54, 98743 Gräfenthal, Tel. +49 36701 610 71).

Foto: Carsten Heinke

Musea: Porzellanwelten Leuchtenburg: nov–mrt dagelijks 10–17, apr-okt dagelijks 9–18 uur, toegang € 12,-, Burgschänke nov–maart za/zo, apr–7 nov dagelijks vanaf 11.30 uur, zondagsbrunch 10–13 uur € 29,90, knoedelcursus 3 uur/€ 45,-, b.v. op 12 maart 2022 (07768 Seitenroda, Tel. +49 364 247 133 33).

Thüringer Landesmuseum Heidecksburg: di-zo 10–17 (apr-okt 10–17) uur, toegang € 8,-, combiticket met het Schillerhaus en het Bauernhofmuseum € 11,- (07407 Rudolstadt).

Leestip: Kleines Thüringer Porzellanbuch van Dr. Ulrike Kaiser en Ilka Kunze (2020, Rhino Verlag Ilmenau, € 5,95).

Algemene Informatie over de Thüringer Porseleinroute

www.thueringerporzellanstrasse.de, www.thueringen-entdecken.de, www.saaleland.de

Meer informatie over het porselein

De geschiedenis van het porselein begon meer dan 2000 jaar geleden in China. In het westen kennen we porselein sinds de reizen van Marco Polo. Na 1500 vonden door de handel steeds meer mooie, veelal blauwwitte theeserviezen, vazen, schalen en beelden uit het Verre Oosten hun weg naar het westen en ze waren erg geliefd. In Nederland raakten ambachtslui erdoor geïnspireerd, vooral in Delft. Door hun vormen en motieven droeg het Delfts aardewerk in hoge mate bij aan de groeiende populariteit van het Aziatische porselein in Europa.

De Delftse stijl beïnvloedde op zijn beurt weer de Chinese en Japanse fabrikanten. Andere Europese vorsten probeerden koortsachtig het raadsel van het begerenswaardige materiaal te ontrafelen. De Duitse geleerde Ehrenfried Walther von Tschirnhaus lukte dit aan het begin van de 18^e eeuw als eerste, samen met de apothekersassistent Johann Friedrich Böttger. In opdracht van August de Sterke ontwikkelden zij in Dresden Het Europese porselein.

Het streng bewaakte recept bleef niet lang een geheim. Al snel was het zowel in Wenen als elders bekend. Op sommige plaatsen werd het ‘witte goud’ zelfs opnieuw uitgevonden, bijvoorbeeld in 1757 in Thüringen. De porseleinproductie kwam hier snel van de grond, onder andere door de beschikbare grondstoffen, de ervaring en technologie. In de regio produceerde men al eeuwenlang metaal en glas.