Emil Nolde: Schapenwolkjes en kleuren

16 augustus 2019

Schilderen in de tuin van Nolde en overal waar je de schilder verder nog in het Duits-Deense grensgebied kunt tegenkomen.

Tekst: Kornelia Stinn

De schilder Emil Nolde legde zijn tuin zelf aan. Perkje voor perkje plantte hij er een kleurexplosie aan bloemen, die hij steeds weer opnieuw schilderde. Zijn kleurige expressionistische bloemenschilderijen stralen een ware hartstocht uit. Het is deze hartstocht voor kleuren, die Noldes leven bepaalden. In zijn tuin in Seebüll, vlakbij de Duits-Deense grens worden de bezoekers niet alleen door de gladiolen, klaproos en riddersporen gefascineerd, soms brengen ze de bezoekers er ook toe, zelf het penseel ter hand te nemen.

Bijvoorbeeld tijdens een schildercursus in de tuin van Nolde. Een tentoonstelling in het vroegere woonhuis van de schilder laat de veelzijdigheid van de schilder zien. Zijn roes van kleuren. En als je nog meer over Nolde te weten wilt komen, kun je ook een uitstapje over de Duits-Deens grens maken en de plaatsen uit de kindertijd van de kunstenaar ontdekken. De wieg van zijn hartstocht, zou je kunnen zeggen. Net als op het eiland Sylt, waar de herinneringen aan de schilder ook bewaard blijven.

Foto: Winfried Stinn

Noldes tuin

Boven zweven witte schapenwolkjes door de lucht en beneden lichten kleine waterplasjes op in het eindeloze groen. Een krekel tjirpt in de modderpoel. Er ontbreekt alleen nog een oude hut in een tuin waar klaprozen en riddersporen dicht op elkaar gedrongen nieuwsgierig over de planken van een oud hek staan te gluren. De illusie van Nolde zou perfect geweest zijn. Hoezo illusie? Hier in Seebüll zie je Nolde puur in werkelijkheid. Wat de bezoeker hier ziet bloeien, dat is de echte Nolde-tuin. Precies zoals de kleuren-junkie deze heeft aangelegd.

De paden in de bloemenpracht vormen de letters ‘A’ voor Ada, de voornaam van zijn eerste vrouw en ‘E’ voor Emil Nolde. Wie wil, hoeft niet alleen maar naar de perkjes te kijken, maar kan een klapstoeltje uit het tuinhuisje nemen en in de vuurrode zee van klaprozen plaatsnemen aan de tuintafel, een penseel pakken en diep in de verf dopen. En dan schilder je net zoals Emil Nolde dat deed. Misschien niet helemaal hetzelfde, maar in ieder geval toch op dezelfde plek. Hier kun je namelijk een schildercursus volgen in de sporen van de kunstenaar.

Overal toont de natuur haar ware gezicht

De Deense kunstenares Helle Binding heeft de cursus georganiseerd. Ze vertelt waar het om gaat. “De ware aard van de planten moeten persé in het beeld uitkomen”, zegt ze. De grote bloemen laten het echte leven zien en de wirwar van stengels is een uitdrukking van temperament. Hier zie je een dor blad dat zich oprolt en daar bloemenschermen die verwelken en zich nog één keer oppeppen voordat ze door de wind worden afgerukt. Overal toont de natuur haar ware gezicht. Het samenspel van opbloei en verval laten een beeld pas echt leven.

Dit past helemaal in de gedachtegang van Nolde. Hij schreef: “Ik houd van de bloemen, in hun noodlot: omhoogschietend, bloeiend, oplichtend, gloeiend, gelukbrengend, zich buigend, verwelkend, verworpen en eindigend in hun graf”. De bloemen staan in Noldes tuin nog steeds zo gerangschikt, als de kunstenaar ze destijds als voorbeeld voor zijn schilderijen heeft gearrangeerd. Ja, hij schiep zelf zijn motieven! Goed doordacht, zodat elke kleur in het juist licht tot zijn recht komt. De schildersgroep staat bij de hoge stokrozen. Je kunt bijna toekijken hoe de knoppen opengaan…

Foto: Winfried Stinn

Kleurenpracht

De Deense schilder Emil Nolde (1867-1956) schilderde niet alleen beelden van lieflijke wolkjes boven bloemenorgiën op het doek. Je kunt van hem ook dreigende hemel boven een schuimende zee verwachten. Met zijn penseel creëerde hij ook exotische beelden van mensen, fabelwezens en de zee, steeds weer die glinsterende, golvende, vraatzuchtige zee. Niet zelden gedompeld in dat onwaarschijnlijke korenbloemenblauw, dat op veel motieven van Nolde een stempel drukt en zich laat gelden als een eeuwige herinnering aan de zee. Ook de andere primaire kleuren geel en rood, springen naar voren en komen de toeschouwers als het ware tegemoet. In deze kleuren gaat het motief op de schilderijen van Nolde op. Het motief is een ‘voorwendsel ’ voor een revue van kleuren. Noldes wereld werd bepaald door de kleuren.

Rood naast geel

En zo ziet ook zijn tuin in Seebüll eruit; daar staan bloemen naast elkaar, in kleuren die zich wederzijds versterken. Altijd een primaire kleur naast en primaire kleur. Dat zijn zuivere kleuren, die niet door mengen kunnen worden gemaakt. Rood naast geel. Blauw naast rood. Hij wist het al: Kleuren stralen het meest, als de ene primaire kleur de andere primaire kleur begeleidt.

Foto: Raymond Thill/shutterstock.com

“De kleuren waren mijn geluk”

Is het verwonderlijk, dat hij zelfs kooknat van bietjes bij zijn schilderescapades meenam? Toch wel, als je bedenkt, dat hij toen hij voor het eerst voelde dat hij zijn fantasieën op papier moest zetten, pas een kind van acht jaar was. Niets en niemand kon hem ervan afbrengen te doen wat hij zich in z’n hoofd had gezet… Later zwermde hij: “De kleuren waren mijn geluk, alsof ze van mijn handen hielden.” En: “Ik houd van de muziek van kleuren.” Het maakte niet uit wat hij gebruikte: Olieverf, waterverf of aquarelverf… onder zijn handen bloeide alles op. Het leek, alsof ze ineens een eigen leven gingen leiden.

De stem van zijn vrouw was ‘roestrood’

En wat aan de ene kant gold, gold ook andersom. Als kleuren muziek waren, was muziek ook kleur voor hem. Deze wereld was een wereld van kleur. Noldes relatie tot kleur zou zelfs zo ver zijn gegaan, dat hij alles in zijn leven een kleur gaf. Zelfs muziek en stemmen drukte hij uit in kleur. De stem van zijn vrouw zou voor Nolde ‘roestrood’ zijn geweest…

Helle Binding vertelt over het leven van de schilder, die als Hans Emil Hansen in het plaatsje Nolde bij Tondern als vierde kind van een boer werd geboren. Dit dorp behoort tegenwoordig tot Denemarken. Later woont hij met zijn vrouw Ada in verschillende kleine plaatsen bij de Duitse-Deense grens. Tot slot bouwt hij midden in het moerasland zijn huis en tuin in Seebüll, waar hij met zijn vrouw ook begraven is.

Foto: Winfried Stinn

Schilderverbod en ‘ungemalte’ stukken

Onder het nationaalsocialistische regime gold Nolde vanwege zijn ongewone kleurgebruik en motieven als ‘entartete’ kunstenaar, wiens werken in beslag werden genomen. Net als Lovis Corinth, Franz Marc, Ernst Ludwig Kirchner, Otto Dix en Oskar Schlemmer werd hem ook een werkverbod opgelegd en werden 1052 schilderijen geconfisqueerd. Vervormde gezichten, ondefinieerbare fabelachtige wezens en meeslepend kleurgebruik stootten op afkeuring. Het gold als ‘undeutsch’, als ‘afvalkunst’. Ondanks zijn schilderverbod leefde Nolde zich toch uit in zijn hartstocht voor kleuren. Met uitzicht op zijn tuin schilderde hij voor het dakraam van zijn huis in Seebüll zijn ‘ungemalte’ werkstukken: Bloemen uit de tuin. De originelen zijn in zijn huis tentoongesteld. Meer dan honderd aquarellen, sommige slechts ter grootte van een hand, die als zijn belangrijkste latere werken worden beschouwd, zijn in die tijd ontstaan: landschappen, mensen, sprookjesfiguren, bloemen en de zee. Hij verstopte ze in een heuvel of gaf ze mee aan vrienden.

Nolde zei hier ooit over: “Deze kleine blaadjes, de ‘Ungemalte Bilder’, hebben mij als mens en als schilder zoveel plezier bezorgd. Steeds weer, bijna zonder het te weten, werd ik verrast door nieuwe dingen die ik ontdekte. Het zijn er vele honderden geworden.” Ook heeft hij in deze periode één van zijn bekendste werken ‘Großer Mohn’ (grote klaproos) gemaakt.

Schilderen in de tuin van Nolde

Het compleet gemengde en in leeftijd uiteenlopende gezelschap luistert met het schilderkarton onder de arm aandachtig naar elk woord van de blonde kunstenares. En dan is het eindelijk zo ver. In het huisje waar Nolde in de schilderpauzes zo vaak met zijn vrouw heeft gezeten, wachten de stoeltjes. Op de tafel onder een grote boom schitteren de bonte tempera kleuren.

Een grootmoeder heeft haar twee kleinkinderen meegebracht. Een andere vrouw heeft haar moeder de cursus voor haar verjaardag gegeven en neemt er nu samen met haar aan deel. Wat vindt de biologiestudente Nele zo fascinerend aan de schilder Nolde? “Het is de hartstocht die uit zijn schilderijen spreekt”, zegt ze zachtjes. En dat ze zelf tot nu toe bijna alleen portretten schilderde. In Noldes tuin wil ze nu ook graag de bloemenwereld uitproberen. Ze had, vertelt ze lachend, ook overwogen om kunst te gaan studeren. Maar ze besliste uiteindelijk anders. “Ik was bang, dat dan de liefde voor het schilderen verdwijnt …” Op het eind flitst uit het werk van Nele een bont vuurwerk van kleuren. Dit zou Nolde vast en zeker ook mooi gevonden hebben…

Foto: Winfried Stinn

Kleurenparadijs om mee te nemen

Terwijl de kunstwerken drogen, kunnen de kunstenaars in het vroegere woonhuis van Nolde en het huidige museum de kleurrijke bloemenschilderijen, landschappen en tekeningen van Nolde bekijken. In de kelder bevindt zich het grotere religieuze werk. Veel van het werk dat in beslag werd genomen, kreeg de schilder later terug. Het woonhuis van de schilder komt in de bonte bloemenpracht van de tuin enigszins koel over. Het is zo gebouwd, dat de ramen op de tuin zijn gericht. Voor Nolde ideaal, omdat hij zo zijn eigen gecreëerde kleurenparadijs steeds in het oog had. Maar, de bloemen uit deze tuin kunnen ook in andere tuinen bloeien! Als je deze tuin mooi vindt, kun je het zaad van alle bloemen mee naar huis nemen en zelf zo’n bloemenvuurwerk in je eigen tuin ‘ontsteken’.

Op het spoor van Emil Nolde naar Denemarken

Wat kun je verder nog over Nolde te weten komen? Hij was van 1937 tot aan zijn dood in 1956 thuis in Seebüll. De sporen naar het begin van zijn leven leiden naar Tondern, achter de grens met Denemarken naar de kerk van Burkall. Hier werd hij gedoopt. Als je als vierde kind van een gezin werd geboren, kon het wel een gebeuren, dat werd vergeten je in het kerkboek in te schrijven en dat dan – zoals dat bij de kleine Emil het geval was – op een latere, verkeerde datum alsnog gebeurde. Hoewel zijn ouderlijk huis in Tondern door bliksem werd vernield, lijkt het erop dat Nolde in de eenzaamheid van het eenvoudige bestaan tussen oneindige weiden op het platte land heel gelukkig was: “Mijn thuis was als een sprookje, het ouderlijk huis op het platte land, mijn land met boven in de lucht duizenden leeuweriken, jubelend op- en neervliegend, mijn wonderland van zee tot zee… ”

Water in oogbereik

Water was zijn element. En de schilder trekt ook altijd weer daarheen, waar het water in oogbereik is. In 1909 vertrok hij naar Ruttebüll. Hier schilderde Nolde zijn eerste religieuze werken. Tegenwoordig kun je over een dijk zijn huis in Utenwarf bereiken. In 1916 verhuisde hij daar met zijn vrouw hierheen. Toen de graslanden hier drooggelegd werden, verdween zijn belangstelling voor het mooie landhuis, waaromheen hij – ondanks voortdurende overstromingen – een fraaie tuin aanlegde. Hun vaste woonplaats vonden de Noldes dan uiteindelijk op een terp bij Neukirchen, die ze Seebüll noemden.

Toen zijn huis in Seebüll in 1930 werd verbouwd, bracht Emil Nolde meerdere weken door op het eiland Sylt. Hij woonde in Huis Kliffende. Aan het Kampener Kunstpad is een plaats aan hem gewijd. Direct aan de strandpromenade in Westerland kun je in de Nolde-Lounge de krant lezen tussen werk van de kunstenaar.

Foto: Winfried Stinn

De strijd en militaire confrontaties in de Duits-Deens geschiedenis, hebben ertoe geleid, dat Nolde de Deense nationaliteit aannam. Seebüll werd het rustpunt en toevluchtsoord in zijn leven. Hier trok Nolde zich terug tussen zijn reizen naar Denemarken, de Zwitserse bergen, de Zuidzee of Berlijn en liet zich steeds weer inspireren door zijn tuin. In een heuvel aan de rand van bloemenborders ligt hij met zijn vrouw Ada begraven.