De Neue Nationalgalerie in Berlijn: Het tweede leven van een diva

30 september 2021

Liefhebbers van architectuur hebben voortaan een goede reden om naar Berlijn af te reizen. Na een renovatie van maar liefst zes jaar opende in augustus 2021 de Neue Nationalgalerie namelijk weer zijn deuren. Het door Ludwig Mies van der Rohe ontworpen museumgebouw wordt als een icoon van het modernisme beschouwd.

Tekst: Ralf Johnen

Een gevel van glas, slechts onderbroken door stalen steunbalken. Een plat dak dat heel ver over het gebouw uitsteekt, met daaronder een cascade aan horizontale lijnen. Dat is het eenvoudige, maar tegelijkertijd ook radicale minimalistische ontwerp dat Ludwig Mies van der Rohe op de Neue Nationalgalerie in Berlijn heeft toegepast.

De Neue Nationalgalerie in Berlijn vanuit een interessant perspectief

Foto: Marcus Ebner/BBR

Het museumgebouw ligt tussen het Landwehrkanal en de wijk Tiergarten en werd oorspronkelijk in 1968 geopend. Het is het enige gebouw dat de in 1886 in Aken geboren architect Ludwig Maria Mies na de Tweede Wereldoorlog in Duitsland heeft gerealiseerd. Het is een belangrijk gebouw voor Duitsland, waar de bewondering voor de architect steeds grotere vormen lijkt aan te nemen. Maar die bewondering is niet helemaal nieuw, want het cultuurgebouw en de architect stonden in 1986, bij de honderdste verjaardag van de Bauhaus-hoofdrolspeler, al samen op een postzegel.

Neue Nationalgalerie in Berlijn: Functionalisme en minimalisme

Als museumgebouw belichaamt de vorm van de Neue Nationalgalerie zowel het functionalisme als het minimalisme. Het onderscheidt zich hiermee duidelijk van de met krullen versierde, weelderig gedecoreerde cultuurgebouwen uit het aristocratische tijdperk. Denk aan de paleizen die bijvoorbeeld op de Museuminsel in Berlijn staan.

Sculpturentuin van de Neue Nationalgalerie in Berlijn

Foto: David von Becker

Mies en anderen uit de Bauhaus-school wilden met deze kunstgreep de aandacht van het gebouw naar de kunstwerken verleggen. Voor alle betrokkenen was het echter al lang duidelijk dat deze vlieger niet opging. De kunstwerken uit de eigen collectie en de leenwerken van tijdelijke tentoonstellingen hadden veel moeite om op te boksen tegen de dominantie en de pracht van het esthetische concept. Bovendien is de Neue Nationalgalerie, net als veel andere iconen uit het modernisme, helemaal niet zo functioneel als op het eerste oog lijkt. De ruimtes zijn niet alleen minder geschikt door de enorme lichtinval, ook zijn er in de oorspronkelijke plattegrond geen witte, neutrale wanden te vinden.

Veel tekortkomingen

Ook in andere opzichten is de lijst met tekortkomingen door de jaren heen steeds verder gegroeid. De ene keer lekte het dak, de andere keer ontstonden er scheuren in de natuurstenen platen op de gevel. Meerdere zichtbare stalen onderdelen gingen roesten en ook de vele ruiten raakten beschadigd. Tot slot zorgde het binnenklimaat steeds opnieuw voor irritaties, want door de grote hoeveelheid glas in de gevel was de temperatuur sterk aan schommelingen onderhevig.

Het schilderij "Distanz" van Tarsilo do Amaral in de Neue Nationalgalerie in Berlijn

“Distanz” van Tarsilo do Amaral, Neue Nationalgalerie Berlin, Foto: Isabella Matheus

Architectuurliefhebbers hebben dit echter nooit als bijzonder dramatisch ervaren. De ontwerpen van Frank Lloyd Wright hadden immers ook dit soort tekortkomingen en desondanks wordt hij nog altijd op handen gedragen. Toch was 47 jaar na de opening een grote renovatie onvermijdelijk. De kostenraming van toparchitect David Chipperfield bedroeg 100 miljoen euro. Dat het uiteindelijk 140 miljoen euro heeft gekost, was voor Berlijn een meevaller, gezien de andere bouwrampen zoals de nieuwe luchthaven van de hoofdstad.

Tentoonstelling Alexander Calder in de Neue Nationalgalerie Berlin

“Minimal, maximal”, Alexander Caldwell, Foto: David von Becker

Zo veel mogelijk Mies

Bij de renovatie moest de Brit (1953) zich vooral aan één motto houden, dat hij zelf als ‘zo veel mogelijk Mies’ omschrijft. Tegelijkertijd had hij de opdracht om het fragiele gebouw toekomstbestendig te maken. Als je de mening van de kunstredacties mag geloven is hij daar meer dan in geslaagd. Voortaan kunnen inwoners van Berlijn en toeristen weer genieten van de indrukwekkende eigen collectie.

"Potsdamer Platz" van Ernst Ludwig Kirchner in de Neue Nationalgalerie in Berlijn

En dan hebben we het stuk voor stuk over grote namen. Op de lijst staan bijvoorbeeld Edvard Munch, Pablo Picasso, Ernst Ludwig Kirchner en Max Beckmann, maar ook Francis Bacon, Gerhard Richter en Andy Warhol. Daarnaast zal het niemand verrassen dat de naam Mies van der Rohe eveneens de nodige kunstliefhebbers trekt. Dit is een mooi eerste begin, want de architect krijgt de komende maanden meteen concurrentie van drie tentoonstellingen.