Versteend en verkalkt

14 september 2019

Het natuurpark Altmühltal is een paradijs voor verzamelaars van fossielen.

Tekst: Franz Lerchenmüller

Op bezoek in de steengroeve Blumenberg

Heel voorzichtig neemt Michael de lichtbruine stenen plaat tussen zijn benen, zet zijn beitel op de smalle bovenkant en slaat er behoedzaam op. Een dunne schijf splijt eraf. Hij onderzoekt dit stuk nauwkeurig: Geen oneffenheid, geen bobbeltje dat erop wijzen kan dat zich daaronder een versteende garnaal kan verbergen, het broze huidje van een libelle of misschien alleen maar uitwerpselen van een inktvis? Niets, weer niets. Ook dit stuk breekt met een luid gekletter uit elkaar op de groeiende afvalhoop. Het is de derde vakantieweek van de ambulancebroeder uit Westfalen. Elke dag bracht hij hier buiten door in de voor bezoekers geopende steengroeve Blumenberg bij Eichstätt. Puin wegruimen, steenlagen losbeitelen, platen splijten. Hij heeft een mooie houtwesp gevonden, een kruipspoor van een degenkreeft en een 55 centimeter lange vis, een kaaimansnoek.

Foto: Franz Lerchenmüller

Versteende lichamen

Fossielen en Solnhofen, versteende resten uit de oertijd en het Altmühltal, dat zijn begrippen die onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. Ongeveer 150 miljoen jaar geleden scheen de ‘Sonn` ohn` Unterlass’ (de zon zonder ophouden) over de huidige Jura-Hoogvlakte ten zuiden van Neurenberg. De warme golven van de Middellandse Zee rolden hier in de oertijd op de kust, aan land was er een wisselend landschap van lagunen, eilanden en riffen. Het water had een hoog zoutgehalte en weinig zuurstof. Vissen die vanuit de open zee verdwaalden en hierheen zwommen, of dinosaurussen die bij de jacht van de rotsen in het water stortten, overleefden niet lang. Ze zonken naar de bodem in de kalkhoudende modder en sedimenten bedekten ze, laag voor laag en zo versteenden de lichamen.

Fossielentoerisme

Deze kalksteen is een uitstekend bouwmateriaal vond de evolutie-overwinnaar ‘mens’ later. De Romeinen houwden de steen al als platen of blokken uit de rotsen voor vensterbanken, traptreden en bodembedekking. Daarbij stootten ze steeds weer op de sporen van hun logge voorvaderen; vondsten waardoor de plek ook tegenwoordig nog interessant is. Het fossielentoerisme bloeit.

In de buurt vind je drie bijzondere musea, met elk een eigen accent. Het Bürgemeister-Müller-Museum in Solnhofen documenteert de grote verscheidenheid aan vondsten in de Solnhofener Archipel tussen Langenaltheim, Regensburg, Beilngries en Ingolstadt. Een 1,65 meter lange rog hangt naast het schildpad met resten van een zee-egel in zijn maag en de 25 cm lange landkrokodil, die op twee benen liep. De perfecte maanvis heeft een facelift gehad. Zijn staart is er van een andere vondst aangezet als een soort schoonheidsoperatie, die vroeger vaker werd toegepast. Op de bovenverdieping wordt de geschiedenis van de lithografie verklaard, die tussen 1860 en 1920 de streek wereldwijde bekendheid gaf en die een grote rijkdom bracht. Van alles, postzegels, sigarettendoosjes en boekillustraties werden met behulp van de Solnhofener kalksteen gedrukt.

Foto: Franz Lerchenmüller

Het is een lang proces

Georg Bergér verzamelt voor zijn tentoonstelling, die zijn vader 40 jaar geleden begon, alleen maar fossielen uit de eigen steengroeven. Fascinerend is de optocht van insecten: Reuzecicaden, waterwantsen, kakkerlakken en eendagsvliegjes. De gediplomeerde goudsmid laat ook met veel plezier in zijn kleine werkplaats zien hoe wordt geprepareerd: geen krab en geen zeester breekt zo makkelijk en mooi uit het kalk zoals dat later het museum wordt getoond. Er moeten altijd eerst borsteltjes, scalpels, tandartsboortjes en perslucht aan te pas komen. Dan wordt er eindeloos onder de stereomicroscoop gefreesd, gekrabd en geblazen om het kleinste schubje, graadje of huidvouwtje bloot te leggen.

Foto: Franz Lerchenmüller

Een wandeling door Eichstätt

Dat de steen op de Jurahoogvlakte in grote mate het leven daar bepaalt, bemerk je tijdens een wandeling door Eichstätt. Het beroemde Pappenheimer altaar in de dom, de barokke gevels aan de driehoekige Residenzplatz, de daken van de Jura-huizen die heel vlak gebouwd werden zodat de lagen van dunne kalkplaten niet wegglijden, alles is uit steen gehouwen of gebouwd. Achter de Hoftuin vervallen de beeldhouwwerken van een kunstenaarssymposium dat lang geleden onder de naam ‘Schöpfung‘ (schepping) plaatsvond. Het lijkt of ze weer deel uit gaan maken van de organische ondergrond. En ook op de begraafplaats is de kalksteen teruggekeerd, nadat het in de zeventiger jaren een tijd door zwart graniet werd verdrongen.

Enkele tientallen bedrijven delven tegenwoordig nog kalksteen. Bij een bedrijfsbezichtiging van de ‘Solenhofener Aktiengesellschaft’ kun je zien, hoe de blokken worden gekapt en op een lange machinestraat op één dikte worden geslepen. Markus Vogg, een natuursteenmechanicus, laat zien hoe je met een breekhamer de randen van een lithografiesteen heel precies in de juiste vorm krijgt. Maar de zaken gaan helaas niet goed. In de brede, okergele groeven van de wijk Haardt in Langenaltheim rust het werk. De opslagplaatsen liggen vol en goedkope steen uit China ruïneert de prijzen en zorgt er voor, dat de regio verarmt.

Inclusief vondst-garantie

In de groeven voor hobbysteenbrekers heerst vooral in het weekend een drukte van jewelste. In Mörsheim is er zelfs een vondst-garantie: In de steenplaten zijn zoveel inktvissen, ammonieten en kreeftjes ingesloten, dat geen enkele bezoeker zonder gelukkige vondst naar huis hoeft te gaan. Michael is vandaag helemaal alleenop de Blumenberg. Enkele weken geleden, beweren experts, heeft een werkeloze steenbreker hier de stoffelijke resten van een geosaurus ontdekt. Zeldzaam, heel zeldzaam, zo’n zeekrokodil, misschien zelfs een sensatie… “Natuurlijk hoop je altijd op zo’n prachtstuk te stoten”, geeft Michael toe. Maar wat hem elke dag weer hierheen voert is iets anders: “Als ik platen breek en dan komt er een ammoniet tevoorschijn die ik na 150 miljoen jaar als eerste mens te zien krijg, dan is het het stof en de tik op de vinger dubbel en dwars waard geweest. Van de aanblik van zoiets word ik altijd heel deemoedig.”