Een nieuw begin voor ‘Alex’

Een wereldklok stammend uit de periode van de afscheiding van het Westen – eigenlijk was het een heel merkwaardig project. Tegenwoordig, 50 jaar na de bouw, is de klok nog steeds symbool voor de Alexanderplatz in Berlijn. We blikken terug op een bewogen geschiedenis.

Tekst: Philipp Eins

Frietkraampjes, vechtpartijen en onbeschoft gedrag: de Alexanderplatz in Berlijn heeft de afgelopen jaren een slechte reputatie opgebouwd. Eerst waren het de armoedige houten stalletjes waar de inwoners en toeristen zich aan stoorden en waar in de winter rommel werd verkocht en rijkelijk glühwein werd geschonken. Daarna nam het geweld rondom de beroemde Fernsehturm zodanige vormen aan dat de politie het plein tot gevarenzone uitriep. De ‘Alex’, zoals het plein in de volksmond heet, werd een echt zorgenkind.

Foto: canadastock/shutterstock.com

Dat moet in de toekomst veranderen. Plaatselijke politici denken dit te kunnen realiseren door het aantal kraampjes te reduceren en meer cultuur op dit toeristische middelpunt van de stad te organiseren. Er zijn genoeg ideeën. Concerten bijvoorbeeld, of openluchttentoonstellingen over de oost-westgeschiedenis van Duitsland. Ook moet op de Alexanderplatz een al wat ouder bouwwerk tot monument opgewaardeerd worden: de wereldklok, die op 30 september 2019 50 jaar wordt. Moed voor vrijheid en grenzen overschrijden – deze boodschap zal de klok in de toekomst nog duidelijker de wereld in moeten sturen. Voor het eerst zal hij ook als sleutelaanhanger, T-shirt of andersoortig aandenken in de souvenirwinkels komen te liggen.

Geliefde ontmoetingsplaats voor een eerste afspraak

Voor de inwoners van de Duitse hoofdstad was de tien meter hoge en 16 ton zware klok net zo vertrouwd als de Brandenburger Tor. Er zijn 147 namen van steden in de stalen ringen gegraveerd met de tijdzones van alle continenten. Boven op de klok draaien acht stalen kogels, de planeten van ons zonnestelsel. De wereldklok was in de DDR-tijd dé ontmoetingsplaats op de Alex en is dat ook tegenwoordig nog steeds. Het is vooral een geliefde als plek voor een eerste date, om daarvandaan over de nabijgelegen Gendarmenmarkt te slenteren. De klok zelf is niet zo eenvoudig; veel mensen hebben er moeite mee de tijd af te lezen.

De ontwerper

De ‘Weltzeituhr’ werd ontworpen door de Oost-Berlijnse designer Erich John. Op een sombere novemberdag tref ik hem in het Park Inn, de hoteltoren direct naast de Fernsehturm. De 86-jarige John draagt een witte baard, zijn stem is hees geworden. Maar hoe het verhaal van de wereldklok begon, weet hij nog precies.

Foto: Weltzeituhr-Berlin/Elise Zadek

In het trappenhuis van de Kunsthogeschool Weißensee, waar hij als docent lesgaf in vormgeving, liep hij in 1968 bij toeval een collega, de schilder Walter Womacka, tegen het lijf. “Die vertelde mij dat er een wedstrijd was uitgeschreven voor herinrichting van de Alexanderplatz”, herinnert John zich. Of hij misschien mee wilde doen? Zeker. John was van de partij.

Binnen negen maanden bouwen

Dat de jury ook nog zijn ontwerp uitkoos, had hij helemaal niet voor mogelijk gehouden. Zijn concept was een zuivere provocatie geweest, meent John. “Een tegenhanger voor de bouw van de Muur en een pleidooi voor kosmopolitisme.” Toch kreeg hij van de communistische staat een toelage van 3.000 DDR-mark. De enige voorwaarde was dat John de klok binnen een tijdsbestek van slechts negen maanden zou bouwen. Ter gelegenheid van de opening van de nieuw vormgegeven Alexanderplatz en de Fernsehturm in de herfst van 1969 moest alles gereed zijn.

480.000 Mark – de kosten rezen de pan uit

“Dat was bijna niet haalbaar”, zo weet John nog. Bij het centraalcomité van het hoogste beslissingsgremium van de communistische partij stelde hij duidelijk eisen. Hij wilde de vrije hand in de inkoop van materiaal hebben en bovendien 120 vakkundige medewerkers. De DDR-staatsleiding stond dit toe. Hij waagde het zelfs om in het vijandige West-Duitsland in te kopen. Zo bestelde hij kogellagers in een fabriek in Dortmund. Op het eind had hij de klok stipt op tijd gebouwd, voor het aanzienlijke bedrag van maar liefst 480.000 mark.

Maar niet iedereen was enthousiast over zijn ontwerp. “Er waren ook heel wat verwijten”, weet John nog. De Muur werd gebouwd, een stad werd verdeeld, wat moet je dan met een wereldklok? “Eigenlijk wilde ik laten zien hoe kosmopolitisch Berlijn was”, vult John aan.

Op de dag van de viering van het 50-jarig bestaan is dit allemaal niet meer van belang. Berlijn is dertig jaar na de val van de Muur een wereldstad geworden. Per jaar komen er ongeveer 13 miljoen toeristen op bezoek. Dan is het gepast dat de ‘Weltzeituhr’ in de toekomst ook meer voor commerciële doeleinden wordt gebruikt.

Foto: yu-jas/shutterstock.com

Legendarische design-icoon

Erich John heeft de rechten overgedragen aan een Berlijnse start-up onderneming. Hoogwaardige verzamelstukken en kunstobjecten worden door jonge ontwerpers verkocht. “We zullen er zorg voor dragen dat deze legendarische design-icoon tegen alle mogelijke vormen van misbruik wordt beschermd”, beweert directeur Carsten Kollmeier. “Goedkope souvenirs zul je bij ons niet tegenkomen.” Tien procent van de opbrengst zal worden gebruikt voor het behoud van het monument.

Rest ons nog één vraag: hoe lees je de tijd af van de wereldklok? Erich John lacht. Het blijkt heel eenvoudig. Op de 24 aluminium platen van de cilinder waarin de wereldkaart is gegraveerd, staan alle tijdzones. Binnen de cilinders draait een ring die met goudkleurige cijfers de uren aangeeft. Op die manier zijn Berlijn, New York, Moskou, Pyongyang en andere wereldsteden altijd in de juiste tijdzone ingedeeld.

Als je de tijd op de minuut af precies wilt weten, kun je beter op je horloge kijken. Maar een echte blikvanger is de ‘Weltzeituhr’ in ieder geval. Als je er voor staat, zul je er steeds weer verbaasd omheen lopen, totdat je alles hebt gezien. Een monument dat zelfs de tijd van de Berlijnse scheiding heeft doorstaan – een mooier symbool voor deze stad kun je je niet voorstellen.