Bier, Bratwurst en Brünnhilde – Tussen kerst en kunst

6 december 2022

Hoe noem je een inwoner van Franken? Een Frank? Hoe dan ook, je mag hem of haar nooit een Bayer(in) noemen, want Franken en Beieren, dat zijn werelden van verschil. Hoewel de noordoostelijke ‘Genussregion’ Franken feitelijk onderdeel is van Beieren, maar dat beschouwen de Franken als een puur administratieve kwestie. We kregen een paar dagen les in de Frankische gebruiken en de veelbewogen Fränkische geschiedenis. Tekst: Fabian Takx

Net als in heel Duitsland hebben ze in Franken een levendige traditie van kerstmarkten, en daar worden we eind november, aan het begin van de advent, heengelokt. Als eerste brengen we een bezoek aan die van Bayreuth (75.000 inwoners), die zich voornamelijk afspeelt in de ‘Max’, zoals ze de belangrijkste winkelstraat, de Maximilianstrasse, afkorten. Een statige autovrije allee van 330 meter lengte en op zijn breedst – op de Markt – 45 meter, en dat is dan ook het hart van de kerstmarkt. Een heel gemoedelijk bedoening, al die feestelijk verlichte houten hutten waar bratwurst, bier en glühwein, Feuerstangenbowle en Lebkuchen, gebrande amandelen en andere lekkernijen worden verkocht en genuttigd. En daarnaast zijn er nog kramen met kerstvreemde accessoires als broekriemen, snuisterijen en kleding.

Een must is een etentje in Oskar (Maximilianstrasse 33), een enorme gerenoveerde middeleeuwse taveerne in een monument, met attente bediening in lederhosen en dirndl-outfit. Je kunt er robuuste Fränkische gerechten bestellen als ganzenborst, Oscar Biersteak en ‘Wirtshaus-Klassiker’ als Schwammerlschnitzel of Bauerngröst’l. En flinke pullen goddelijk bier natuurlijk.

Mooie geluiden en barokke façades

Een barokke parel van Bayreuth uit de tijd van de markgraven, toen Bayreuth nog een apart vorstendom was (tot 1810) is het Markgräfliches Opernhaus. Een operagebouw van een grandioze krullerige barokke overdaad zoals je gegarandeerd nog nooit hebt gezien. Het is ontsprongen aan het brein van markgravin Wilhelmine von Brandenburg-Bayreuth (1709-1758), de Pruisische lievelingszus van Frederik de Grote. Ze was eerst aan een Engelse prins beloofd, maar werd afgescheept met een Bayreuther markgraaf. Die had toevallig wel veel geld geërfd, waarna Wilhelmina haar kans schoon zag en veel liet bouwen om alsnog met koninklijke grandeur te kunnen leven. Van buiten ziet het operagebouw er low key uit, met wat klassieke zuiltjes ingeklemd tussen 18^de-eeuwse herenhuizen, maar binnen is het heel erg “wow”, zoals gids Claudia Dollinger het formuleert.

foto: Fabian Takx

Geen wonder dat het Werelderfgoed van UNESCO is. Ook omdat het een zeldzaamheid dat zo’n houten ontwerp behouden is gebleven, want er werd destijds verlicht met kaarsen en olielampjes, en dat ging vaak mis. Het indrukwekkende interieur werd eerst op maat gezaagd en getimmerd en daarna binnen weer geassembleerd. Achter het tien meter diepe podium is in trompe l’oeuil een schier oneindig klassiek landschap geschilderd. De ontwerper van het geheel was de destijds beroemde Italiaanse opera-architect Giuseppe Galli Bibbiena, die de bouw overliet aan zijn zoon Carlo. De akoestiek schijnt fantastisch te zijn. Het gebouw stond er al na vier jaar, in 1748. Het werd geopend met het huwelijk van de enige dochter van Wilhelmine, Elisabeth, met hertog Carl Eugen von Württemberg. Bij dat feest werden onder meer twee Italiaanse opera’s en een theaterstuk opgevoerd. De schuldenlast bij het overlijden van Wilhelmine was zo kolossaal, dat haar opvolger 2300 soldaten aan de Engelsen moest leveren om te vechten in de Amerikaanse Burgeroorlog.

Richard Wagner komt elk jaar terug

Bayreuth is wereldberoemd vanwege de Bayreuther Festspiele, waarbij de Ring des Nibelungen en andere opera’s van Richard Wagner worden opgevoerd. Jaarlijks komen de Wagnerliefhebbers uit de hele wereld om erbij te kunnen zijn. Daarbij is er altijd wel een of andere rel rond de enscenering, die door de harde oude Wagnerkern steevast te modern wordt gevonden. Siegfried hoort gewoon in een berenvel rond te lopen. Met de bouw van het Festspielhaus ging de grote droom van de componist, die leefde van 1813 tot 1883, in vervulling. Hij heeft eerst nog even het Markgräfliche Opernhaus van Wilhelmine ovewogen, maar dat vond hij toch te kitscherig. Alleen om zijn opera’s op te voeren is dit monumentale gebouw op een heuvel buiten het centrum verrezen en hij dirigeerde er ook zelf bij de eerste edities van het festival. Voor het gebouw in het park staat een beeld van (het hoofd van) zijn vrouw Cosima, gemaakt door de bekende nationaal-socialistische beeldhouwer Arno Breker. Cosima was de dochter van Franz Liszt die haar man Richard liefst 47 jaar overleefde. In Bayreuth kun je een Wagnerwandeling doen langs kleine, felgekleurde Wagner-beeldjes met teksten die iets over hem en zijn werk vertellen.

Gids Claudia Dollinger met foto 'Ammy' op vleugel Wagner

foto: Fabian Takx

Op de Richard Wagnerstrasse, het verlegde van de ‘Maxstrasse’, kun je Haus Wannfried bezoeken, de villa waar Wagner de laatste tien jaar van zijn leven in woonde. De bouw leverde de maestro zoveel stress op dat hij het eerst “Haus Ärgersheim” noemde (Huize Ergernis). Voor de deur staat een buste van Ludwig II, de Beierse ‘gekke’ koning die Wagner verafgoodde en zowel Haus Wahnfried als het Festspielhaus grotendeels bekostigde. In het huis, dat zo heet omdat Wagner er vrede vond voor zijn ‘wanen’, is nu het Richard Wagner Museum gevestigd. Met allerlei interessante wetenswaardigheden over de grote (in feite kleine, want hij was 1 meter 66) componist. Zijn vleugel staat nog in de salon, je kunt zijn bibliotheek, zijn compositieschetsen en zijn outfits zien en zijn baret om zijn eczeem aan het zicht te onttrekken, en in de nieuwe aanbouw ook kostuums uit de Wagneropera’s en nog veel meer. Het graf van Richard en Cosima bevindt zich in de tuin. Zonder grafschrift, want, zei Wagner: “Iedereen kent mij”. In het aanpalende Siegfriedhaus is de hartstochtelijke Wagner-fan Adolf Hitler regelmatig te gast geweest om de Festspiele bij te wonen, die hij ook gul bekostigde. Door de kinderen van Wagner werd Der Führer liefkozend “Onkel Wolf” genoemd, en in 1975 zei schoondochter Winifred nog in een televisie-interview dat ze hem nog altijd met open armen zou ontvangen als hij weer zou binnenstappen.

foto: Fabian Takx

Je kunt hier niet zonder bier

Naast het Wagnermuseum staat nog een villa met een bescheiden museum voor een andere beroemde zoon van Bayreuth, dichter en belletrist Jean Paul. Een pseudoniem van Johann Paul Friedrich Richter, die leefde van 1763 tot 1825. In de villa op de Wahnfriedstrasse 1 naast Haus Wahnfried woonde eerder de tot Duitser genaturaliseerde Engelse schoonzoon van Wagner, Houston Stewart Chamberlain. Deze rassentheoreticus heeft met zijn antisemitische theorieën Onkel Wolf diepgaand beïnvloed. Maar terug naar Jean Paul. Diens werk zal nu weinigen nog kunnen boeien, maar lang was hij verplichte kost op Duitse scholen. Zijn museum gaat waarschijnlijk over niet al te lange tijd verhuizen naar de Friedrichstrasse 5, waar Jean Paul de laatste jaren van zijn leven woonde. Een beeld van hem staat voor het ‘nieuwe kasteel’ van Wilhelmine op de Friedrichstrasse, waarvan je de tuin, de Hofgarten, zeker moet bezoeken. Even verderop bevindt zich een de geweldig rustieke ‘Kneipe’ annex brouwerij, de Mann’s Bräu, waar je zeker het donkere bier moet proberen. Je kunt er ook betaalbaar eten, maar het gaat vooral om de ambiance.

foto: fabian Takx

Franken heeft de grootste bierbrouwerij-dichtheid ter wereld en het bier is meestal van uitstekende kwaliteit. Ook Jean Paul heeft het bier in Bayreuth meermalen de hemel in geprezen. Er wordt in Bayreuth ook nu nog volop gebrouwen. Zo ook bij Maisel & Friends, een ‘totaalconcept’ van een ‘Bier Erlebniswelt’ die niet alleen een ambachtelijke brouwerij omvat, maar ook een biermuseum (nar verluidt het grootste ter wereld!), een hotel, een coffeebar en een restaurant dat Liebesbier heet. Daar krijg je ook Frankische kost met zicht op brouwketels en keiharde muziek op de achtergrond. Het Urban Art Hotel is ingericht met gerecyclede materialen uit de oude brouwerij en de muren zijn gedecoreerd door meer dan zeventig verschillende urban artists. De koffie in het Crazy Sheep Café maken ze zelf, uiteraard. Onze gids Hagar, die al 31 jaar bij het bedrijf werkt, legt vol geestdrift de filosofie van het bedrijf en directeur Jeff Maisel uit: het gaat niet om geld verdienen, maar om vriendschap. Vooral het ‘helles Bier’ is zeer aan te raden, maar je kunt in het restaurant ook een plankje met vijf verschillende soorten bier in proefglazen bestellen. En goed eten.

De kunst van Cranach in Kronach

Noordelijker ligt Kronach (17.000 inwoners). Het stadje heeft een bijzonder fraai centrum met veel middeleeuwse vakwerkhuizen en een hooggelegen middeleeuwse burcht. Rosi Ross, een zeer deskundige gids, leidt ons er in middeleeuwse klederdracht heen. We komen langs een deel van een stadsmuur, een oude stadspoort met een toren waar ooit een gezin met negen kinderen bovenin moet hebben gewoond en een gevangenis in een 19^de-eeuws gebouw die nog steeds in gebruik is en waar een cipier ons vanachter de tralies vrolijk begroet. Boven het stadje torent de indrukwekkende vesting Rosenberg uit, waar vanaf de 13^de eeuw zes eeuwen aan is gebouwd (met tussenpozen).

Kronach bavaria duitsland fort gebouw exterieur verlicht

foto: sunnychicka/Shutterstock.com

Binnen dit militaire bolwerk bevindt zich een museum, het sympathiek geprijsde JUFA Hotel en Bastion Marie, een fijn restaurant in een gelijknamig bastion. Daar serveren ze echte Fränkische kost en vanuit de biertuin moet je in de zomer erg kunnen genieten van het schitterende uitzicht.

In het vestingmuseum bevindt zich ook werk van de schilder Lucas Cranach de Oudere (1472-1553) die in Kronach is geboren. Cranach had in Wittenberg een atelier waar hij door zijn assistenten duizenden schilderijen liet maken, die hij signeerde met zijn eigen logo. Op die manier was hij als marketinggericht kunstenaar een voorloper van Rembrandt, Andy Warhol of Damien Hirst. In Kronach bezoeken we natuurlijk ook de kerstmarkt. Die is nogal klein uitgevallen omdat hij dit jaar verplaatst moest worden van de voormalige slotgracht naar een afgelegen pleintje. Hij heeft wel een grote aprés-skiblokhut, de Rosenberg Alm. Daar staan in de adventstijd massa’s jongeren te brullen, te zingen en te dansen en komkommerschnapps met bier naar binnen te slaan tegen een rustiek decor van veel hout en opgezette dieren. Rosi neemt ons ook mee naar de Kaiserhof Brouwerij waar ze onder veel meer Lucas-Canachbier maken. Kronach is ook een ideaal startpunt om wandelingen door de prachtige bosrijke natuur te maken rond het stadje. Het plaatsje ligt ook op de 528 kilometer lange wandelroute de Frankenweg.

Lucas Cranach inspireerde ook het bierbrouwen

foto: Fabian Takx

Een bezoek aan Coburg

Groter is Coburg (40.000 inwoners), tegen de grens van Thüringen aan. Vroeger was het plaatsje geheel omsingeld door de DDR, je kon er alleen vanuit het zuiden komen. De kerstmarkt van Coburg staat bekend als de mooiste van Franken en een van de mooiste van Beieren. En terecht, want hij is sprookjesachtig gelegen op de prachtige, vanaf de 15^de eeuw aangelegde Marktplatz. Die wordt omringd door monumentale renaissancegebouwen als het 15^de-eeuwse Raadhuis, de 16^de-eeuwse hofapotheek en het paleis van hertog Johan Casimir van Saksen-Coburg (1564-1633), een bijzonder hardvochtig heerser die niettemin de stad een grote bloei bezorgde. Zo heeft hij verderop ook Schloss Ehrenburg laten neerzetten, een Engels aandoend kasteel waar later veel films zijn gedraaid, onder meer een over Maarten Luther. Midden op het marktplein staat een standbeeld van Albert von Sachsen-Coburg, de man die als Prince Albert, prins-gemaal c.q. echtgenoot van Queen Victoria, de geschiedenis in is gegaan. Hij wordt tijdens de kerstmarkt grotendeels aan het zicht onttrokken door een oranje biertent.

foto: Fabian Takx

Een van de specialiteiten van deze kerstmarkt is de Coburger Bratwurst, een dunne worst die in ongebraden toestand 31 cm lang moet zijn. Naar verluidt was dat de lengte van de onderarm van een vroegere burgemeester van Coburg, een el dus. De worst wordt op dennennaalden gebraden en in een minuscule ‘semmel’ gestopt, een witbroodje dat met een ‘evangelische snede’ wordt opengesneden. Aan ‘bratwursten’ zijn hele geschiedenissen verbonden en iedere gezindte en elke regio heeft wel zijn eigen variant. Generaliserend: de protestantse zijn kort, dik en vet, de katholieke lang en dun. Coburg is zeer de moeite waard, met al die monumentale gebouwen. Ook mooi is de Morizkirche, een kerk die is gewijd aan de heilige Mauritius, een ‘moor’, dus zwart. In deze kerk heeft Martin Luther nog gepreekt. Bekijk ook even het 16^de-eeuwse, 13 meter hoge en zeer indrukwekkende barokke grafmonument voor Johann Friedrich II.

Vanwege zijn strategische ligging is er op een hoge berg boven Coburg een reusachtige middeleeuwse vesting opgetrokken, de Veste Coburg, een hoogteburcht dus. Daarin bevinden zich schitterende stijlkamers en een interessant museum met middeleeuwse en vroeg-renaissancistische kunst, waar we worden rondgeleid door kunsthistoricus Herr dr. Fleck. Hij laat ons onder meer de geheel gelambriseerde sobere vertrekken zien waar Maarten Luther in 1530 een halfjaar woonde en werkte, op de vlucht voor de katholieke heersers. Portretten van Luther en zijn vrouw door zijn boezemvriend Lucas Cranach zijn daar ook te zien. Van Cranach zijn er ook onweerstaanbare vrouwenportretten, waarop de vaak magere en bleke jonge vrouwen met hun grote amandelvormige ogen een raadselachtige ‘femme fatale’- uitdrukking hebben. Daarnaast is er een uitgebreide glasafdeling, een koetsenmuseum en nog veel meer. Zeer de moeite waard.

Meer informatie:

Over het toerisme in Franken:

www.frankentourismus.de

Bayreuth:

www.bayreuth-tourismus.de

Over het Bayreuth van markgravin Wilhelmine:

www.bayreuth-wilhelmine.de

Opernhaus

https://www.schloesser.bayern.de/deutsch/schloss/objekte/bay_oper.htm.

Bayreuth en Wagner (inclusief ‘Wagnerwandeling’:

www.bayreuther-festspiele.de

www.wagnermuseum.de