Insel Hombroich – Eiland van de verbeelding

Tegenover eindeloos akkerland bij Neuss, tegenover Düsseldorf, bevindt zich een lustoord voor liefhebbers van natuur, kunst en architectuur. Insel Hombroich is de schepping van een gepassioneerd kunstverzamelaar en zijn artistieke vrienden.

Tekst: Fabian Takx

Insel Hombroich: harmonie tussen kunst en natuur

Slingerende wandelpaadjes onder hoge bomen, velden met wilde bloemen en struiken waarboven bijen zoemen en vlinders fladderen. Romantische bruggetjes, moerasjes en vijvers met eenden en bevers en bankjes om even gedachteloos te zitten. En midden in de natuur hoekige bouwsels, iets tussen beeldhouwwerken en expositieruimtes in. Zoals de ‘Turm’, een vierkant bakstenen blok waar een vierkante hap uit is genomen. Binnen is het leeg, wit, licht en hoog, maar achter de schaarse ramen knipoogt de natuur.

© Fabian Takx

Verderop het ‘Labyrint’, een veel groter bouwwerk, streng en gesloten als een heiligdom. In de verder lege ruimte moderne kunst en beelden uit verre landen kriskras door elkaar. Het enige houvast is een lijstje dat je bij de ingang hebt gekregen met de namen van de kunstenaars – Hans Arp, Lovis Corinth, Francis Picabia, Kurt Schwitters en Jean Fautrier, om er maar enkele te noemen – of aanduidingen als ‘China, 12^de eeuw’ of ‘het rijk van de Khmer’. Een surveillant is er niet, dus je mag het allemaal zelf uitzoeken. Zo concentreer je je op wat je ziet en ondergaat, in plaats van op titels en jaartallen.

© Fabian Takx

‘Kunst Parallel Zur Natur’. Kunst parallel aan de natuur. Dat is het motto van Insel Hombroich, openlucht-kunstmuseum en landschapspark in één. Ooit moet de schilder Paul Cézanne hebben gezegd dat “de kunst een harmonie is parallel aan de natuur”. Hier bestaan ze niet alleen parallel, ze lopen ook heel harmonieus in elkaar over.

Karl Heinrich Müller en zijn eiland van creativiteit

Het ‘eiland’ is het levenswerk van Karl-Heinrich Müller (1936-2007), makelaar en kunstverzamelaar uit Düsseldorf. Het verhaal gaat dat Müller in 1982 midden in de nacht een vriend opbelde en uitriep: “Ik heb een eiland bij Neuss gekocht!” Waarop het verbaasde antwoord luidde: “Maar daar ís toch helemaal geen eiland?”

© Fabian Takx

Bij de Düsseldorfse randgemeente Neuss heeft Müller een afgelegen terrein gekocht van 21 hectare, met daarop een 19^de-eeuwse villa en een verwaarloosd landschapspark. Er is ook een riviertje, de Erft, maar een eiland kun je het toch moeilijk noemen. Maar voor Müller is het dat wel, een eiland waar zijn verbeelding kan opbloeien.

In 1984 koopt hij er nog een groot stuk land bij, zodat Insel Hombroich 23 hectare, dat wil zeggen 32 voetbalvelden groot wordt. Müller wil niet alleen zijn imposante kunstcollectie laten zien, maar ook de vrije hand geven aan wat hij “de scheppende krachten van de natuur” noemt. Landschapsarchitect Bernhard Korte krijgt de opdracht om een landschapspark aan te leggen. Hij laat zich inspireren door van alles en nog wat, van romantische Engelse tuinen tot ‘natte biotopen’ en terrassen, om een gecultiveerde wildernis te scheppen die alleen al een bezoek waard is.

Wat is er te zien op het Insel Hombroich?

Een andere vriend, Erwin Heerich, een beeldhouwer uit Düsseldorf, ontwerpt voor Müller tien “begaanbare sculpturen” met namen als de ‘Toren’, ‘de slak’ of ‘Hohe Galerie’ (met beelden van Heerich zelf). Het Graubner-paviljoen wordt ingericht door een andere vriend van Müller, Gotthard Graubner, een kunstschilder die tot zijn dood in 2013 op het eiland woont en werkt. Van Graubner komt het idee van de “intuïtieve” manier van exposeren. Zo dwaal je tussen Afrikaanse beelden en Perzische wandkleden, meubels van Gerrit Rietveld en kostuums uit Les Ballets Russes of schilderijen van Cézanne of Matisse. In de witte binnenruimtes met louter daglicht komen al die voorwerpen en schilderijen fantastisch tot hun recht.

© Tourismus NRW e.V.

Maar ook in het park duikt voortdurend kunst op, als een soort exotische fauna; roestige krijgers en andere vertederende beelden van Anatol Herzfeld, ook een bevriend kunstenaar, die tot zijn dood in 2019 op het terrein woont en werkt. Abstracte beelden van Heerich, mobiles van Calder, sculpturen van Oliver Kruse en van ‘onze’ Carel Visser. Maar ook religieuze beelden van de Khmer, uit Thailand en Indonesië. In het Rosa Haus, de villa uit 1816, zit nu een literatuur- en kunstinstituut. In het koetsiershuis woonde en werkte Heerich tot zijn dood in 2004. Als we bij de cafetaria onder een boom aan een tafeltje zitten met koffie en Kuchen, komen wilde ganzen rondscharrelen in de hoop wat kruimels te bemachtigen. Wat een idylle!

Het ‘Kulturraum Hombroich’

In 1987 gaat Museum Insel Hombroich open, maar voor Müller is dat nog niet genoeg. De door hem opgezette Stichting Insel Hombroich koopt in de jaren daarna nog meer land aan, waar je ook rond kunt lopen en bijzondere ontdekkingen kunt doen. In totaal bestaat de ‘Kulturraum Hombroich’ nu uit 65 hectare en 43 gebouwen.

Op een halfuurtje wandelen van het eiland ligt Raketenstation Hombroich, een vroegere lanceerplaats van kruisraketten van de NAVO. Toen de Koude Oorlog in 1985 leek afgelopen, werd die aan zijn lot overgelaten. Sinds 1994 is het een ‘Ort der Entwicklung von Kunst und Architectur’. Kunstenaars, musici en schrijvers wonen en werken in de voormalige legerbarakken en andere gebouwen.

© Tomas Riehle

Op het verlaten NAVO-terrein bevindt zich ook het langwerpige, bijna doorzichtige tentoonstellingsgebouw van de Langen Foundation, ontworpen door de Japanse architect Tadao Ando. Het herbergt de indrukwekkende collectie ‘vintage’ Japanse tekeningen en moderne kunst van het echtpaar Viktor en Marianne Langen. Over een bochtige spoordijk, waarover vroeger militair materieel werd aangevoerd, kun je er nu omheen wandelen. Op het terrein word je verrast met andere fantasievolle bouwsels van bekende architecten en kunstenaars als Álvaro Siza, Katsuhito Nishikawa en natuurlijk Erwin Heerich.

Tussen het eiland en het raketstation ligt het Kirkeby-Feld, vernoemd naar de Deense kunstenaar Per Kirkeby (1938-2018). Die ontwierp vijf ‘kunstinstallaties’, waaronder drie kapellen. In een van die gebouwen is de verzameling van kunsthistoricus en verzamelaar Volker Kahmen (1939-2017) te zien, die lang in de roze villa werkte op het eiland. Daarnaast is er in het Feld-Haus, een ander door Kirkeby ontworpen gebouw, plaats voor een grote collectie ‘drukgrafiek’.

© Fabian Takx

Overnachting op het eiland

Het terrein is zo groot dat je minstens twee dagen nodig hebt om het Gesamtkunstwerk helemaal in je op te kunnen nemen. Op aanvraag kun je overnachten op het raketstation in het ‘Gästehaus Kloster’, een kloosterachtig gebouw met 14 eenvoudige kamers, een binnenhof en een keuken voor gezamenlijk gebruik (er is geen catering). Heerlijk rustig, met ’s nachts een blik op de verbluffende sterrenhemel. En ’s avonds kun je naar concerten, lezingen en evenementen in de ‘Konzertscheune’, een houten schuur op het Insel.

Eiland van belevenissen

Volgens Müller was Insel Hombroich “een poging om een nieuwe levensvorm te vinden, die men tot dat moment in de samenleving als haast dubieus kon zien.” Verrufen, staat er in het Duits. Nu is er niks ‘dubieus’ meer aan, integendeel.

© Fabian Takx

Müller ligt zelf op zijn eiland begraven onder een eenvoudige steen, naast een hoge boom. Hij had al zijn energie en geld in het project gestopt. Het overlijden in 2006 van deze “bezetene in de positieve zin van het woord”, zoals een van zijn vele vrienden hem noemt, wordt nog altijd zeer betreurd, maar zijn ideeën en zijn schepping leven voort. Zelf zei hij ooit: “Vielleicht ist die Insel nur zu erleben, nicht zu beschreiben”. Misschien is het eiland alleen te beleven, niet te beschrijven. Dat klopt, je moet erheen om de heilzame werking van dit onwaarschijnlijke oord zelf te ondergaan.