Veel Duitse uitvinders en denkers komen uit het Zwabische land

9 februari 2019

Waarschijnlijk verdient geen enkele Duitse regio het predicaat ‘Made in Germany’ als het Zwabische land in het zuidwesten van Duitsland. We gingen op reis in het ‘Ländle’ van uitvinders en denkers.

Tekst: Markus Grenz

Het is 1883. In het holst van de nacht klinkt in Bad Cannstatt, een nette buurt van Stuttgart, een vreselijk lawaai. Geklepper, gehamer, geboor: geluiden die je hier normaal gesproken maar zelden hoort. En al zeker niet vanuit een kas in een tuin. “Daar zullen vast valsemunters aan het werk zijn”, denkt tuinman Weinbuch, die dit natuurlijk niet zomaar kan laten gebeuren. Het lawaai komt immers van het terrein van zijn werkgever die hier een werkplaats heeft ingericht. Plichtsgetrouw haalt de dappere Zwaab de politie erbij en met behulp van een loper staan de indringers op het punt de meest pijnlijke situatie van hun leven mee te maken. Want in plaats van een woeste bende valsemunters en ratelende machines treffen ze alleen de heer des huizes aan, die aan het knoeien is met een mysterieus apparaat dat enige gelijkenis vertoont met een staande klok.

De verbrandingsmotor van Daimler

Dit soort verhalen koestert men hier in ‘Ländle’, zoals het geografisch maar ook etnisch bijzondere stukje Zwaben in het zuidwesten van Duitsland wordt genoemd. Het zijn de oerverhalen die passen bij de mythe ‘Made in Germany’. Want het verdachte apparaat in de vorm van een staande klok was in werkelijkheid de eerste snelle en lichtgewicht verbrandingsmotor van de geschiedenis. De circa vijftigjarige onschuldige verdachte was niemand minder dan Gottlieb Daimler. Hij zou de wereld nog op zijn kop gaan zetten.

Gedenkteken

Van de familievilla is alleen de fundering nog te zien, maar de kas staat nog steeds op zijn oude plek en is door Daimler-Benz tot gedenkteken omgebouwd.

Markus Grenz

Meteen bij de ingang van het kleine gebouw valt je oog op het model van een boot, van een luchtschip en een replica van het eerste gemotoriseerde voertuig van Daimler uit 1886. Tegenwoordig wordt die wagen beschouwd als de tweede auto met een verbrandingsmotor ooit gemaakt. Uitvinder Carl Benz, uit het nabijgelegen Mannheim, had een paar maanden eerder zijn beroemde driewieler de weg op gestuurd. Maar Daimler was met zijn idee een stuk verder. Hij was in eerste instantie vooral motorenbouwer. De verbrandingsmotoren van Gottlieb zouden zowel te land, ter zee en in de lucht voertuigen vooruit moeten gaan stuwen. Een bedrijfsfilosofie waarnaar de driepuntige Mercedesster nu nog steeds verwijst.

Verbrande billen op de motorfiets

De ruimtes in de werkplaats zien er nog hetzelfde uit als 134 jaar geleden. Liefdevol heeft men hier oude machines en gereedschappen nagemaakt. Het lijkt net alsof Gottlieb Daimler zelf nog maar kort geleden aan de werkbank heeft gestaan. Een replica van de kleine ‘staande klok’ laat zien dat apparaten ook in het mechanische tijdperk erg klein konden zijn. Een replica van de Reitwagen uit 1885, de eerste motorfiets ter wereld, is een echte blikvanger. Saillant detail: bestuurders verbrandden door de hooggeplaatste motor tijdens het rijden wel hun billen.

Markus Grenz

Fusie tussen Daimler en Benz

De fusie in 1926 met Benz & Cie, de concurrent uit Mannheim, tot Daimler-Benz AG betekende de opbloei van het merk. Het grote succes zou de reeds in 1900 overleden Gottlieb Daimler helaas niet meer meemaken. Toch is Daimler representatief voor een type mens dat je in de Duitse deelstaat Baden-Württemberg en in het bijzonder in de Zwabische delen van de regio veel tegenkomt: de penibele knutselaar en de altijd ingenieuze ambachtsman die de wereld verovert en welvaart en roem naar ‘Ländle’ brengt.

Porsche

Niet ver van de huidige plek van het hoofdkantoor van Daimler-Benz in Untertürkeim in Stuttgart hebben twee andere mannen hun stempel op de geschiedenis gedrukt. Ook de in Wenen geboren Ferdinand Porsche en zijn zoon Ferry kregen wereldwijd grote bekendheid. Ferry zou de erfenis van zijn vader laten uitgroeien tot het succesvolste sportwagenmerk ter wereld. Twee beroemde bedrijven, hoofdkantoren ook, van een wereldwijd opererende marktsector in één stad – dat komt toch nergens anders voor?

Museum

Bij het vrij nieuwe standbeeld op de rotonde op de Porscheplatz schieten drie verschillende generaties Porsche 911 als raketten ongeveer 24 meter de lucht in. Hier, in Stuttgart-Zuffenhausen bevindt zich het hoofdkantoor, de fabriek en ook het Porschemuseum. Al snel realiseert de museumbezoeker zich, dat de iconische sportwagen 911 en zijn voorloper de 356 van de Kever zijn afgeleid. Ongeveer 80 voertuigen worden hier permanent tentoongesteld, meer dan 300 staan er in de naastgelegen glazen werkplaats.

Markus Grenz

Volkswagen

Aan het begin van de negentiger jaren van de vorige eeuw was de reputatie van Ferdinand Porsche zó goed, dat hem werd opgedragen om een ‘Volkswagen’ te maken, de K(raft)d(urch)F(reude)-auto, die vanaf 1938 in productie ging. Ferdinand Porsche benadrukte na de oorlog steeds dat hij nooit lid van de NSDAP was geweest. Hij keerde alweer snel terug in het bedrijfsleven. Kort daarna kwam de productie van de Volkswagen, zoals het model nu officieel heette, op gang. Vanaf 1950 onder de onschuldige naam Kever. Een ongekend succesverhaal: de Kever staat met 21,5 miljoen stuks op de vierde plaats van bestverkochte auto’s aller tijden. 0,1 Procent van de bruto verkoopprijs was voor Ferdinand Porsche, een basis waarop zoon Ferry het merk Porsche verder uitbouwde.

Meer Zwabische producten

Maar het zijn al lang niet meer alleen de auto- en motorfabrikanten die het predicaat ‘Made in Zwaben’ en daarmee ook het ‘Made in Germany’ vormgeven. Zullen we een tipje van de sluier oplichten? De onvolledige lijst varieert van teddyberen (Steiff) tot bougies en tal van andere octrooien op elektronisch gebied (Robert Bosch) en beha’s (Wilhelm Meyer-Ilschen en Sigmund Landauer van het bedrijf Triumph). Nog steeds niet genoeg? Tegenwoordig is in het Zwabische Winnenden Kärcher gevestigd, de wereldmarktleider van hogedrukreinigers. Een zeer zoete versie van de Zwabische uitvinders- en ondernemingsgeest bloeide bij Gottlieb Daimler om de hoek op. Twaalf jaar na zijn dood stichtten Clara en Alfred E. Ritter in 1912 hun chocolade– en suikerfabriek.

Markus Grenz

Ritter sport

“Welkom in onze chocoladewerkplaats”, begint Luise Abele van Alfred Ritter GmbH. We zijn in het ongeveer 30 kilometer verderop gelegen Waldenbuch, waarnaar het bedrijf in 1930 is verhuisd. Normaal gesproken opent het bedrijf, waar de chocolade uit de kraan stroomt, alleen voor kinderen en jongeren zijn deuren. Maar soms maakt ook de Zwaab een uitzondering. “Je mag nu drie ingrediënten uitkiezen”, vertelt Abele en wijst op de doorzichtige bakken met cornflakes, mini-marshmallows, Smarties en andere lekkernijen. En dan komen kinderdromen uit. “Melk, puur of wit?”, vraagt ze wijzend naar de drie kranen waaruit vloeibare chocolade stroomt. Net een onuitputtelijke fontein in luilekkerland.

Markus Grenz

Sport-choclade

Terwijl de chocolade en ingrediënten in de vierkante plastic mallen uitharden, komt de bedrijfsgeschiedenis aan bod. “Het idee om het merk Ritter Sport te noemen kwam van Clara Ritter”, vertelt PR-medewerker Elke Dietrich. Het is weer zo’n typisch ondernemersverhaal uit het ‘Ländle’. Het was de oma van de huidige eigenaar van het bedrijf opgevallen dat bezoekers van het sportveld in Waldenbuch hun krachtvoedsel met moeite in hun jaszakken kregen. De rechthoekige vorm paste er niet in. Er was een nieuw ontwerp nodig: vierkant maar met 100 gram even zwaar als de klassieke reep.

Chocola die in je zak past

Het formaat mocht met verpakking 10,5 en zonder verpakking 9,2 centimeter lang en breed zijn. Dit zorgde meteen voor een heel onderscheidend uiterlijk. Omdat het idee oorspronkelijk voor het sportveld bedacht was, ontstond er met ‘Ritter Sport’ ook meteen een pakkende naam. Inmiddels is het merk in bijna de helft van de wereld verkrijgbaar. In tijden van megaconcerns en globalisering echt een ongelofelijk verhaal: Al vele jaren strijdt het familiebedrijf met de Amerikaanse reus Kraft (Milka) om heerschappij van de Duitse markt. “Geniet ervan”, zegt Luise Abele bij het afscheid als we ons eigen vierkante stukje uit ‘Schwaben’ in handen hebben.

Daniel Fazio

Leer de Zwaben kennen

“De mythen rondom de Zwaben zijn sterk enmoeilijk te doorgronden”, vertelt gids Viktoria Waltl, terwijl ze ons een dag later door Stuttgart leidt. Het gaat om zorgvuldig knutselen en goed nadenken, ondernemingszin zonder hebzucht. Daarnaast de kunt om zuinig om te gaan met financiën. Openheid naar de wereld is ook belangrijk, gecombineerd met een sterke band met de regio. Maar bovenal ook om een alomaanwezig arbeidsethos. Kortom: het valt niet mee om de Zwaab echt te doorgronden, zelfs niet als je het met allerlei clichés probeert.

Stuttgart 21 und Kehrwoche

Ondertussen zijn we van de grote kasteeltuin in het centrum van de stad beland en lopen we in de richting van het centraal station. Een informatiezuil informeert over de miljarden kostende verbouwing van het station. “Op een gegeven moment hebben hier duizenden mensen tegen ‘Stuttgart 21’ gedemonstreerd.” Zo komt onze gids bij een andere eigenaardigheid van Zwaben, die in schril contrast staat met hun liefde voor orde en de erkenning van gezag. Die kwam bijvoorbeeld tot uitdrukking in de pas in 1988 afgeschafte verplichte ‘Kehrwoche’, de veegweek. Daarbij waren huiseigenaren verplicht wekelijks stoepen en openbare ruimtes te vegen. Opeens bleken de Zwaben een grote drang naar vrijheid te hebben en toonden ze hun karaktertrek om in opstand te komen.

Denkers en schrijvers

En daarom hoort er nog een zeer bekende Zwaab bij het erfgoed van de streek, die niet alleen uitvinders voortbracht, maar ook grote denkers en schrijvers. De bekendste is Friedrich Schiller, de dichter uit de Sturm-und-Drang-stroming en schrijver van één van de belangrijkste Duitse toneelteksten over de relatie tussen vrijheid en gezag: Die Räuber (de rovers). “Naar aanleiding van de 250ste verjaardag van Schiller in 2009 werd zijn huis opnieuw ingericht. Het ademt de sfeer van de tijd waarin Schiller leefde”, legt de directeur van het Instituut voor Literatuurmusea en Gedenktekens, Thomas Schmidt, uit.

Het geboortehuis van Schiller

De begane grond van de eenvoudige arbeiderswoning waar Schiller tot zijn vierde jaar woonde is erg smal. Veel meer dan het doopkleed van de dichter, een paar bustes en een schilderij van zijn moeder Elisabeth Dorothea valt hier niet te zien. Maar het pand zelf, de vloer en nog wat zaken schijnen authentiek te zijn en ook het huisraad in de kamers boven stammen uit de tijd van Schiller.

Markus Grenz

Hier in Marbach, hemelsbreed ongeveer 20 kilometer van Stuttgart, kwam Schiller in 1759 ter wereld. Vandaag de dag is het de belangrijkste nagedachtenis aan de auteur van Die Räuber. Door die tekst kreeg hij in 1782 een schrijfverbod in ‘Ländle’ en vluchtte hij uit Stuttgart. Pas elf jaar later zou hij zich met zijn Zwabische thuisland verzoenen. Hij had toen al lang, samen met Johann Wolfgang von Goethe, de troon van de Duitse poëzie bestegen en was door zijn staatsidee over vrijheid en gelijkheid ereburger van de Franse Revolutie geworden.

Literaire betekenis

Hoezeer hij daarmee zijn tijd vooruit was, bleek pas na zijn dood in 1805. Zijn geboortehuis werd gezocht en voorzien van een plaquette. Steeds meer buitenlandse bezoekers kwamen naar de bakermat van de dichter. Het stadsbestuur richtte in het zuidelijke gedeelte van de stad een plek voor festiviteiten in en noemde het de Schillerhöhe. Uiteindelijk kreeg de Schillerverein Marbach het geboortehuis van Schiller in bezit en creëerde hier niet alleen het eerste Schillermuseum, maar ook een van de eerste Schiller-gedenktekens van Duitsland. Het museum werd al snel te klein en op de Schillerhöhe kwam het nieuwe Schillermuseum. Het kleine Schillermuseum werd omgevormd tot Schiller- Nationalmuseum en de Schillerverein Marbach groeide uit tot het Schillergenootschap. Na de Tweede Wereldoorlog ontstonden hier het Duitse Literatuurarchief Marbach en het Museum voor Moderne Letterkunde. Vandaag de dag is de kleine stad Marbach met zijn verzameling gebouwen op de Schillerhöhe een van de belangrijkste literaire plekken ter wereld. En daarmee nóg een hotspot in het “Ländle” van uitvinders en denkers.