Kasteeltuin Schwetzingen: extravagante barok

1 augustus 2020

Vlakbij Heidelberg ligt Schwetzingen, een min of meer bescheiden residentiestad. Vaak blijft de stad door autorijders die naar het zuiden onderweg zijn onopgemerkt en toch vind je hier een van de indrukwekkendste kasteeltuinen van Europa. Hoogste tijd om de schijnwerpers op kasteeltuin Schwetzingen te richten.

Tekst: Ralf Johnen

Prachitge bloemen en speelse bomenkolonien in Kasteeltuin Schwetzingen Schwetzingen is een beschouwelijk stadje met ongeveer 20.000 inwoners. Op zekere afstand van het omliggende middelgebergte stond hier in de 14^e eeuw al een waterkasteel, dat in 1427 in bezit kwam van de keurvorsten in de Palts. Carl Philipp (1661 – 1742) en Carl Theodor (1724 – 1799) von der Pfalz hebben het middeleeuwse bouwwerk in barokstijl als zomerresidentie uitgebouwd.

Tegenwoordig is het Schloss Schwetzingen een groot complex met drie vleugels, die een statige ‘Ehrenhof’, een zogenoemde ‘Cour d’honneur’ omsluiten, waar de gasten werden ontvangen. Het middelste gebouw van vier verdiepingen wordt aan beide zijden door torens geflankeerd, die op enige afstand aansluiten bij twee halfronde huizen. Het bijzondere van het kasteel is, dat het sinds de baroktijd niet meer werd verwoest – tot en met de vloer is nog veel in originele staat behouden.

Kleine wereldreis in het groen

Maar nog veel imposanter dan de residentie is de kasteeltuin, die een oppervlakte van 72 hectaren heeft. Het deels naar Frans en deels naar Engels voorbeeld aangelegde park is een toonbeeld voor de prachtvolle mogelijkheden die de natuur biedt. Kunstmatige meertjes, springbronnen, gestileerde ruïnes, tempels en een moskee zijn opvallende elementen die in het oog springen. Het is een plaats voor een kleine ‘reis om de wereld’ in de natuur.

Lange tijd was de prachtige tuin slechts voorbehouden aan de keurvorsten en hun gasten. Tegenwoordig gaat het er een beetje democratischer aan toe. De kasteeltuin is weliswaar niet vrij toegankelijk, maar een jaarkaart voor volwassenen kost € 30. Voor wandelaars en joggers uit de omgeving is dit geen belemmering om hier regelmatig heen te komen. Zij vormen een niet onbelangrijk deel van het jaarlijkse aantal van 725.000 bezoekers.

In eerste instantie trekt de reusachtig cirkelvormige tuinparterre de meeste aandacht. Het ontwerp van hofarchitect Johann Ludwig Petri uit 1753, is aan de kasteelzijde met twee halfcirkelvormige gebouwen begrensd, die symmetrisch door lanen met loofbomen zijn gecompleteerd. Het binnengedeelte bestaat uit alleeën, die door leilindes worden gevormd. Daartussen gazons en bloemperken, die tuinmannen drie keer per jaar aan het seizoen aanpassen. In het midden van de cirkel bevindt zich het Arionfontein, dat dankzij twee nabijgelegen waterwerken, al in de 18^e eeuw het water 15 meter omhoog kon laten spuiten.

Zichtassen tot aan de bergen

Uitzicht over kasteeltuin Schwetzingen met op de achtergrond heuvels

Foto: Christoph Hermann

Bij de van het kasteel naar het fontein lopende allee gaat het overigens slechts om een heel klein deel van een groter aangelegd plan. Schloss Schwetzingen ligt namelijk vrij exact op een denkbeeldige lijn tussen de twee hoogste punten in de omgeving. De architecten hebben het complex met zichtassen doorkruist, die in het westen naar de Kalmit, het hoogste punt van het Pfälzer Wald loopt. De berg bevindt zich op een afstand van ongeveer 40 kilometer en is 672 meter hoog. In het oosten ligt op een duidelijk kortere afstand de Königsstuhl. Deze bergtop ligt al in het stadsgebied van Heidelberg en is met 568 meter het hoogste punt van het Odenwald. De ook tegenwoordig nog grotendeels zichtbare allee in richting Heidelberg was oorspronkelijk met moerbeibomen beplant, die dienden voor het kweken van zijderupsen.

Ondanks de enorme afmetingen blijkt de tuinparterre al snel slechts een bescheiden blikvanger te zijn. Werkelijk groots is de rest van het park, dat steeds probeert de barokke behoefte aan symmetrie recht te doen. Ondanks de grootschalige vervulling van deze pretentie laat het kasteelpark ook zien dat er andere idealen zijn, waarin zich de tijdgeest weerspiegelt.

Opleiding in Leiden

Zo vond keurvorst Carl Theodor het zijn plicht de absolutistische opvattingen van zijn voorvaderen voort te zetten. Aan de andere kant voelde de in Leiden opgeleide heerser zich aangetrokken tot wetenschap en daarmee ook tot onderzoek. In het noordelijke deel van de tuin staat het Arborium Theodoricum, dat volgens de oprichter een soort botanisch lexicon is.

De aanzet van wetenschappelijke ontwikkelingen echter zullen niets afdoen aan de altijd nog belangrijkere romantische factoren. Wie in het park wil ronddwalen, zal op de ontdekkingstocht in elke hoek gegarandeerd steeds weer op nieuwe verassingen stuiten. Vogeldrinkbakken van groot formaat, een natuurtheater met een ingang die is voorzien van vergulde zonnen en steeds weer sculpturen die voornamelijk uitbeeldingen uit de Griekse mythologie voorstellen. Als toppunt van de romantische tuinarchitectuur zijn in Schwetzingen zelfs gestileerde burcht- en tempelruÏnes te zien.

Minerva tempel met standbeeld in kasteeltuin Schwetzingen

Foto: Staatliche Schlösser und Gärten Baden-Württemberg

Ook de oranjerie-tuin mag je niet missen. Op de hoeken zijn afbeeldingen van de vier seizoenen opgesteld, terwijl de rechthoekige grasvelden gedecoreerd zijn met henneppalmen en sierbananen. In de okerkleurige oranjerie bevindt zich het lapidarium. Hier staan de originele beelden uit de kasteeltuin, die uit overweging van conservering door duplicaten zijn vervangen.

Het badhuis om tot rust te komen

Als absoluut bouwkundig sieraad van de kasteeltuin geldt het zogenaamde Badhaus van Carl Theodor. Het is tussen 1768 en 1775 ontstaan. Het is een klein lustslot van één verdieping, dat zijn naam te danken heeft aan een groot marmeren bekken. Het diende voor de kasteelheer ook toen hij al wat ouder was vaak als plaats waar hij zich kon terugtrekken. Ook bevond zijn werkkamer zich in dit gebouwtje.

Een niet minder bezienswaardige bijzonderheid doemt op aan de zuidelijke rand van de tuin. De in 1784 afgebouwde moskee omvat naast een centraal gedeelte ook twee minaretten, die zich melodramatisch spiegelen in een waterpartij voor de bouwwerken. De moskee beschikt over een soort kruisgang, waar oriëntaalse vormen en motieven zijn gecombineerd met traditioneel christelijke sacrale bouwelementen. Op het eind van de 18^e eeuw gold dit als blijk van waardering voor vreemde culturen. Tegelijkertijd kan je naar kijken als uitdrukking van geloof aan een vredige co-existentie van de verschillende religies.

Kasteeltuin Schwetzingen is geen werelderfgoed

Ondanks het voorbeeldige aanzien en de alom bekende originele toestand werden overigens twee aanvragen in 2009 en 2011 tot opname van de kasteeltuin Schwetzingen op de werelderfgoedlijst van UNESCO afgewezen. De reden was het grote aantal vergelijkbare barokcomplexen in Duitsland, die een bijzondere bescherming van Schloss Schwetzingen blijkbaar niet als dringende vereiste maakte.

In vrijwel onveranderde staat wordt ook het eigenlijke kasteel gepresenteerd. Het werd uitgebreid gesaneerd. Sindsdien straalt ook het appartement van rijksgravin Luise Karoline von Hochberg (1768 – 1820) in nieuwe glans. De echtgenote van Karl Friedrich von Baden heeft de residentie na zijn dood (1728 – 1811) bewoond en in een moderne empirestijl ingericht. Kort daarvoor was de Kurpfalz in handen van Baden gekomen.

Asperges sinds de 17^e eeuw

Ook op culinair gebied kan Schwetzingen zich op een superlatief beroemen: In de kasteeltuin worden sinds 1658 zonder onderbreking asperges aangebouwd. Dit is blijkbaar wereldwijd de langste periode.