Vroeger kon je op de Duitse kastelenroute wel eens lezen: Gesloten vanwege pest of cholera. Toen er in het verre verleden epidemieën uitbraken, bleven de deuren consequent gesloten. Als je er nu onderweg bent, krijg je een ander beeld over de uitbraak van het Corona-virus.
We werden allemaal recent en redelijk onverwacht met de drastische gevolgen van een pandemie geconfronteerd. Het fenomeen op zich is niets nieuws. Dit blijkt uit een tocht langs de Duitse kastelenroute (of Burgenstraße). Die baant zich een weg langs ongeveer 60 kastelen en paleizen van Mannheim naar Bayreuth in Zuid-Duitsland.
Foto: Gerd Krauskopf
Eeuwen geleden gold tijdens een medische crisis de regel dat degenen die binnen zijn binnen blijven. En wie buiten was, bleef ook buiten. Doorslaggevend was de zekerheid dat de dikke muren van de kastelen, die vaak ook omgeven waren door grachten, in combinatie met ophaalbruggen beschermt tegen contact en infectie.
Bescherming van de burgers langs de Duitse kastelenroute
Foto: Ralf Johnen
In die tijd hadden de heren van het kasteel op papier de plicht om boeren en gewone burgers op te nemen en te beschermen. In ruil daarvoor moesten gewone mensen hun diensten aanbieden. Maar de realiteit was vaak anders. Kasteelheren die het konden betalen, vluchtten met hun familie naar een dunbevolkt landgoed om daar te wachten tot de epidemie ophield.
Zo gebeurde het ook 1596 in Heidelberg, waar de keurvorst voor de “zwarte dood” naar Amberg vluchtte. Maar geld, adellijke titels en kasteelmuren beschermen zeker niet altijd tegen de epidemieën. Daarom waren zowel heersers als burgers terecht bang voor epidemieën. Keurvorst Carl Theodor vaardigde daarom in 1770 op het Schwetzinger Hof een edict uit tegen de dreigende pest die in Polen was uitgebroken. Om zijn onderdanen te beschermen, mochten vreemden bepaalde plaatsen niet opzoeken – anders dreigde er een zware straf.
Andere straffen dan tijdens de Corona-crisis
Het pakket bevatte ook maatregelen die tijdens de Corona-crisis slechts gedeeltelijk sociaal aanvaardbaar zouden zijn geweest. Ondermeer werden de onverharde grenzen van de Palts gemarkeerd met stokken waaraan een zwarte pestvlag was bevestigd. Iedereen die desondanks de Palts binnenkwam, moest een boete betalen of werd met slagen bestraft. De persoon moest vervolgens het gebied verlaten. Maar van tevoren kreeg hij of zij met naalden een kruis in de rechter bovenarm gekrast. Iedereen die met zo’n litteken weer in de Palts zou kamen opdagen, moest rekening houden met de doodstraf. Bovendien werden alle bezittingen van de personen volledig verbrand, ongeacht hun waarde.
Destijds waren er natuurlijk geen Robert Koch-instituut (het Duitse RMI) en ook geen intensive care-afdelingen met beademingsapparatuur. Bij epidemieën bleven alleen kloosters met hun kruidentuinen of geneeskundige vrouwen over. Beulen behoorden destijds ook tot de genezers: op basis van hun ervaring met marteling en mishandeling van gevangenen wisten ze waar ze moesten beginnen, zodat een persoon niet voortijdig stierf. Ze wisten simpelweg waar de organen waren.
Voor de stadspoorten
Een instrument ter bestrijding van een ziekte waren ook de pesthuizen, die niet voor niets buiten de stadspoorten lagen. Patiënten met infectieziekten zoals ongeneeslijke lepra werden geïsoleerd. Zo’n sectie werd in het Duitsland van de middeleeuwen het “Gut-Leut-gebied” genoemd. Het bestond uit een kapel (de Gut-Leut-Kapelle), een “Siechenhaus” en een “Leprösenhaus”. Mensen buitensluiten kwam voor het eerst voor in Venetië. Tijdens de pest moesten de schepen 40 dagen in de haven blijven. Niemand mocht instappen. Het getal 40 wordt in het Italiaans uitgesproken als “quaranta”, vandaar het woord quarantaine, dat dus stond voor een tijdperk waarin de periode van isolatie veel langer was.
De ruine van het kasteel in Heidelberg
Antiek chirurgisch bestek
Wie tegenwoordig op de Burgenstraße onderweg is, kan in kastelen, kerken en musea nog steeds tal van tips vinden over de omgang met pest, cholera en tyfus. Op het fort Rosenberg in Kronach bijvoorbeeld is medisch adviseur Dr. Joseph Berner 1807 als “garnizoensfysicus” beroemd geworden. Met succes behandelde hij “zieke Beierse, Franse, Napolitaanse en andere militairen”. Een compleet chirurgisch bestek van het Kronacher ziekenhuis is tot op de dag van vandaag bewaard gebleven.
In de Evangelische Kerk Neckarsteinach zijn nu replica’s van middeleeuwse glasplaten te zien. Op de ene is afgebeeld hoe Sint Joris (“Der Heilige Georg”) een draak verslaat. Hij is de beschermheilige van ziekenhuizen omdat hij geacht wordt te behoeden voor koorts, pest en lepra. Ter plekke heeft dat weinig geholpen: Weliswaar had Neckarstein in de middeleeuwen een stadsmuur die kon worden gesloten wanneer er epidemieën uitbraken, toch woedde in 1633 woedde de pest, die 275 inwoners het leven kostte.
Uitzicht op de brug over de Neckar in Heidelberg
Misdaadsmusem in Rothenburg
Het Middeleeuws Misdaadmuseum in Rothenburg ob der Tauber behandelt dergelijke onderwerpen in het kader van de permanente tentoonstelling. Dit jaar echter is er ook een speciale tentoonstelling ter gelegenheid van het eeuwfeest. Het gaat om onderwerpen als sociale uitsluiting en preventie van “pestilentie”. Ook sociale conflicten in verband met infectieziekten zijn een onderwerp.
Tenslotte is er in het Franks stadje Bamberg een thematour onder het motto “Van kwakzalvers en wondergenezers”. Deze leidt door het stadscentrum. Een van de attracties is een van de oudste apotheken van Duitsland.
Informatie over de Duitse kastelenroute
De Burgenstraße werd in 1954 aangelegd. Het is een van de meest traditionele vakantieroutes in Duitsland. Beginplaats is Mannheim. Van hier uit leidt de route langs meer dan 60 paleizen en kastelen door verschillende landschappen: Daaronder de Neckar-vallei, het Frankische Zwitserland en het Frankische Woud. Eindpunt is Bayreuth, 770 kilometer verderop. De toeristische route geeft reizigers een historisch inzicht in de middeleeuwen, barok en classicisme. Informatie over alle 60 kastelen en forten langs de 770 km lange kasteelweg in Zuid-Duitsland is te vinden op www.burgenstrasse.de (tel. +49 7131 973 50 10, info@burgenstrasse.de). Hier vindt je ook tips voor drankjes en overnachtingen.
