500 Jaar Luther en wat er van hem overbleef

Niet lang na de dood van de hervormer meer dan 500 jaar geleden ontwikkelde zich op de  plaatsen waar de beroemde monnik had geleefd een Luthertoerisme met een vreemd soort relikwieën-cult.

Tekst: Stefan Weißenborn

“Nu laat ik u iets heel bijzonders zien”, vertelt Benjamin Hasselhorn. De historicus laat de bezoekers tijdens een rondleiding een vitrine zien waarin een stuk roestig metaal ligt. “Dat is een handgreep van de doodskist van Luther”. Het is een van de meest aansprekende tentoonstellingstukken in de expositie in Wittenberg, de stad waar de reformator doceerde en zijn laatste rustplaats vond.

Op zoek naar authenticiteit

Expositiestukken als het handvat van de grafkist zijn erg populair bij de bezoekers. Ze hebben iets tastbaars en authentieks; met deze objecten komt de geschiedenis tot leven. In het geval van Maarten Luther ontstond een relikwieëncult die door de protestantse kerk, in tegenstelling tot de katholieke kerk, eigenlijk wordt afgekeurd. “De relikwieëncult is niet te stoppen,”, licht Hasselhorn toe, “rondom de persoon Luther al helemaal niet.”

Urbanoid Pro

Het graf van Luther

Lange tijd was het niet helemaal duidelijk of Luther inderdaad in de Slotkerk in Wittenberg begraven lag. Had de keizer hem toch in de Elbe laten gooien? Ondenkbaar was dat niet. Hierover kwam zekerheid in het jaar 1892. Toen werd het graf geopend en bouwhistorisch onderzocht. Tegenwoordig verbazen vooral kinderen zich over de korte grafplaat, “waaronder toch geen mens past”. Maar het eigenlijke graf met de beenderen ligt ongeveer twee meter lager. “Erboven bevindt zich alleen een zandstenen sokkel”, legt stadsgids Annett Schulz uit.

De drukst bezochte bezienswaardigheid

Het is lang geleden dat er zoveel mensen aandachtig voor Luthers grafmonument stonden te kijken. Dat geldt ook voor de kerk, die ter gelegenheid van het jubileumjaar voor het eerst sinds 1892 grondig werd gerenoveerd en in oktober 2016 weer werd opengesteld. Massa’s mensen komen in het bijzonder af op die ene trekpleister: de bekende deur waarop de stellingen werden gehangen.

Stefan Weißenborn

Deze deur werd aangebracht in het midden van de 19e eeuw, toen onder de Pruisische bevolking een ware Luther-rage heerste. Hij is van brons en heeft een gewicht van twee ton. “Het is de meest gefotografeerde deur van Duitsland”, licht de stadsgids toe. “Dit was een soort mededelingenbord van de universiteit. Bedoeld als grondbeginselen voor een disputatie onder collega’s van de universiteit heeft Luther de stellingen op een blad papier geschreven en hier opgehangen.”

Aantekeningen als bewijs

“Veel mensen willen weten hoe dat aanbrengen van de stellingen precies in zijn werk ging”, legt historicus Hasselhorn in het Lutherhuis uit. Lang bestond er twijfel of ze wel werkelijk bestaan hebben. Tien jaar geleden echter werd een notitie van Georg Rörer, Luthers privésecretaris, uit 1540 gevonden. Hierin staat dat Luther van plan was de stellingen tegen de kerk in Wittenberg te slaan. Deze notitie, de enige uit de tijd dat Luther nog leefde, geldt in vakkringen als historisch bewijsstuk.

Daarnaast is er nog een andere aantekening bewaard gebleven.Die is te zien bij de houten deur naar de kamer van Luther in het Luthermuseum, het voormalig klooster in Wittenberg. Hier woonde de hervormer samen met zijn vrouw Katharina von Bora en hun kinderen. De kamer kan sinds 1655 door reizigers worden bekeken. In 1712 kwam de russische tsaar Peter de Grote langs. Hij schreef zijn naam met krijt op de deur van de Lutherkamer. Tot op de dag van vandaag is de aantekening “I was here”, beschermd onder glas, bewaard gebleven.

Stefan Weißenborn

Luthermuseum

In 1883 werd het Lutherhuis een museum en voedde daarmee de rage rondom Luther. “Het hout in de kamer van Luther helpt heel goed tegen kiespijn, zo geloofden de mensen en ze kwamen in drommen”, vertelt gids Hassel-horn. Het hout van de vloer, tafels en wanden werd steeds dunner. Spaan voor spaan verdween het in de tassen van souvenirjagers.

Het is de tafel in de lutherkamer duidelijk aan te zien. Het hout van het blad is door de laatste restauratie lichter dan de rest. Van de tafel waaraan Junker Jörg – zoals Luther, die incognito leefde, zichzelf in die tijd noemde – het nieuwe testament in het Duits vertaalde, is niets meer over. De bezoekers van Luthers kamer in de beroemde Wartburg beschadigden het meubelstuk tot het niet meer toonbaar was. “Uiteindelijk is hij verbrand”, licht Jutta Krauß toe, die zich als wetenschappelijk leidster bij de Wartburg Stichting Eisenach sinds tientallen jaren met de reformator bezighoudt.

Stefan Weißenborn

“Een ander voorwerp is wél origineel”, benadrukt ze, en wijst op een voorwerp op de grond dat eruitziet als een enorm bot. “Dat is een wervel van een walvis uit de verzameling van Frederik de Wijze”, aldus Krauß. “Luther zou het als voetenbankje hebben gebruikt.” terwijl de huidige tafel en stoel kopieën zijn, die de bezoekers een indruk van de toenmalige tijd moet geven, zijn het bot en de muren de enige overblijfselen die Luther zelf heeft aangeraakt. Ook van het bekende ‘Septembertestament’ uit 1522 bestaat nog een origineel.

De merchandising – sommige mensen zoeken een passend alternatief voor relikwieën – stijgt in het jubileumjaar tot een ongekende hoogte. Luther-souvenirs zijn weliswaar geen echte relikwieën, maar als aandenken zijn er bijvoorbeeld posters verkrijgbaar in de Slotkerk met de 95 stellingen in meerdere talen. Het zijn artikelen die herinneren aan Luthers moed.

Commerciële uitwassen ter gelegenheid van 500 jaar Luther

Andere commerciële uitwassen hebben daarentegen geen enkele relatie tot de historische feiten: ‘Luther-chocolade’ of ‘Luther-koffie’, zoals die in de etalages op de Collegienstraße tussen de Slotkerk en het Lutherhuis in Wittenberg te zien is, dragen alleen de naam van de hervormer. “In de tijd van Luther was er nog helemaal geen chocolade en ook geen koffie”, verduidelijkt stadsgids Schulz. “Overigens werden Lutherproducten altijd al goed verkocht, want de schilderijen die Lucas Cranach den Ouden van hem maakte, waren al runners.”

Stefan Weißenborn

Hetzelfde geldt voor het Luther-badeendje en het Luther-Playmobilpoppetje met schrijfveer en Bijbel, waarvan er meer dan 900.000 zijn verkocht. Andere souvenirs herinneren aan de belangrijkste momenten van de reformatie. Toen de monnik voor de Rijksdag in Worms voor de laatste keer werd gemaand om zijn stellingen te herzien, reageerde hij met de woorden: “Hier stehe ich, ich kann nicht anders”. Vervolgens werd hij vogelvrij verklaard. Tegenwoordig is deze baanbrekende uitspraak te lezen op Luther-sokken en Luther-merksneakers. De monnik zelf droeg in Worms een pij. Het vermoedelijke origineel hangt in het Lutherhuis in Wittenberg achter glas – ook hier kan gelukkig geen enkele souvenirjager bij komen.

Informatie

Wittenberg, Lutherhaus, www.martinluther.de

Wartburg, Wartburg-Stiftung, www.wartburg.de
Eisleben, Martin Luthers Geburtshaus, www.lutherstaedte-eisleben-mansfeld.de
Lutherroute door Thüringen, Sachsen-Anhalt en Beieren, www.lutherweg.de