Dessau, stad van het modernisme

4 februari 2025

Midden in Saksen-Anhalt, halfweg tussen Maagdenburg en Halle, ligt Dessau. Op zijn laatst vanaf het Bauhaus-jaar 2019 zou de stad bekend moeten zijn als een van de plaatsen waar deze kunstbeweging ontstond. Wij weten waarom een uitstap naar de residentiestad van Anhalt ook nu nog de moeite waard is. Bekijk de Bauhaus-architectuur in Dessau van dichtbij.

Misschien kunnen we de tijd tussen de wereldoorlogen tegenwoordig beter begrijpen dan al lang niet meer het geval was. De wereld stond op zijn kop, alle regels en systemen stonden ter discussie of werden meteen verworpen en vaststaande zekerheden leken te wankelen. Te midden van deze omwentelingen zochten kunstenaars naar nieuwe uitdrukkingsvormen die pasten bij deze veranderingen en de nieuwe uitdagingen. Hoe leeft de moderne mens? Die vraag onderzocht men bij het Bauhaus, dat door Walter Gropius in 1919 werd opgericht als hogeschool in Weimar. In 1925 verhuisde de kunstopleiding naar Dessau en ze is nog altijd bepalend voor de stad.

Gebouw met het Bauhaus-architectuurlogo in Dessau, Saksen-Anhalt, Duitsland.

De reis naar Dessau is heel eenvoudig. Vanuit Berlijn ben je in anderhalf uur in de Bauhaus-stad, vanaf Leipzig zelfs in minder dan een uur, zowel met de intercity als met de stoptrein. Dus dan mag je niet klagen. De meest dichtbije autosnelwegen zijn de A9 en de A14.

Begin bij het Bauhaus zelf

Maar als je in Dessau bent beland, waar begint dan je culturele trip? Natuurlijk het best bij het Bauhaus zelf. Het door Walter Gropius ontworpen gebouwencomplex ligt op een prettige loopafstand van het Hauptbahnhof, hooguit een kilometer te voet. De reusachtige glasgevel is zo iconisch dat hij je ook bekend zal voorkomen als je je nog niet bewust met de materie hebt beziggehouden. En ook het niet te missen opschrift Bauhaus op het gebouw helpt de architectuur-leek om het te identificeren.

Belettering op het Bauhaus-gebouw. Architectuur in Dessau, Saksen-Anhalt, Duitsland.

En als je uitgekeken bent op dit bouwwerk, dat een stuk cultuurgeschiedenis is geworden? Naar binnen natuurlijk. Weliswaar wordt het Bauhaus deels nog gebruikt door de Hochschule Anhalt – dus helemaal in de geest van de bedenker – de deur staat voor bezoekers altijd open. De Stichting Bauhaus Dessau biedt iedere dag een individuele rondleiding aan (om 11 uur), maar je kunt het gebouw ook op eigen houtje leren kennen. Daarbij heb je veel aan de app van het huis, waarop je alle informatie over het gebouw en zijn geschiedenis kunt vinden.

Opgepast: het Bauhaus is intussen meer dan 100 jaar oud en de tijd knaagt ook aan dit historische gebouw. Daarom worden telkens weer aparte delen van het gebouw gesloten om te saneren, waardoor ze niet toegankelijk zijn voor het publiek. Voor de zekerheid kun je je het best van tevoren online informeren.

Als je nog dieper op de materie wil ingaan, heb je zelfs de mogelijkheid om in het Bauhaus te overnachten. Waar eens de studenten en docenten de nacht doorbrachten, werden door de stichting enkele kamers zo goed mogelijk teruggebracht in hun oorspronkelijke staat of vormgegeven volgens de stijl van enige Bauhaus-prominenten. De meubels zijn niet authentiek, maar wel getrouw aan het origineel gekopieerd. Je kunt de 24 vierkante meter individueel of met twee personen betrekken. Meesters komen niet uit de lucht vallen, maar hier val je wel meesterlijk in de veren. Dat wel.

Studenten voor het gebouw van de Bauhaus Universiteit in Dessau, Saksen-Anhalt, Duitsland.

Stiftung Bauhaus Dessau / Foto: Meyer, Thomas, 2019 / OSTKREUZ

Wat meesters betreft

Vanaf het Bauhausgebouw kun je ook te voet naar de zogenaamde meesterhuizen. Hier woonden onder anderen Walter Gropius, Lászlo Moholy-Nagy en Paul Klee. Onderweg kun je nog een kleine omweg maken naar het Georgium. Onder die naam gaat een klassiek landschapspark schuil, dat al in de 18^de eeuw werd aangelegd en ook nu nog volgens de oorspronkelijke plannen van de hertog van Anhalt Leopold III – in de volksmond “Vorst Franz” genaamd – behouden en verzorgd wordt. Tussen het ontspannende groen en klassieke bouwwerken als romeinse zuilen en parkkasteeltjes kun je ook nu nog heel aangenaam flaneren. Het begrip “wandelen” doet de ambiance hier gewoon te kort.

Meesterwoning in de stijl van Bauhaus architectuur in Dessau, Saksen-Anhalt, Duitsland.

De meesterhuizen daarentegen, zijn een droom van wit gesausd beton. En dat zonder enige ironie. Tenslotte kon Gropius zich hier naar hartenlust architectonisch uitleven en zijn visie op het moderne wonen vormgeven. Met als resultaat een rij bungalows met de voor de Bauhaus-architectuur zo typerende platte daken en grote ramen, die zich schilderachtig in een klein dennenbos voegen.

Ook hier geldt: wat van buiten al best oogstrelend is, kan van binnen moeilijk minder uitvallen. En daarom kun je een paar huizen ook bezichtigen tijdens een dagelijkse rondleiding van de Stichting Bauhaus Dessau (12.30 uur). De rondleiding begint opnieuw in het bezoekerscentrum van het Bauhausgebouw. Je kunt de huizen van Gropius, Moholy-Nagy/ Feininger en Kandinsky/ Klee bezichtigen.

Interieurontwerp in het Bauhaus Meisterhaus in Dessau, Saksen-Anhalt, Duitsland.

Nog meer Bauhaus in het Bauhaus Museum

En omdat dit nog steeds niet genoeg Bauhaus was, moeten we hier ook nog wijzen op het Bauhaus-museum, dat in 2019 voor het jubileumjaar is neergezet. Dat is ook heel dicht bij het station en dus geweldig centraal gelegen. Ook hier is de architectuur mooi rechthoekig, veel glas, het hele programma.

Architectuur in Dessau, het Bauhaus Museum, Saksen-Anhalt, Duitsland.

De collectie van het museum komt op een imposante circa 50.000 voorwerpen, waarvan ongeveer vijfduizend in de eigenlijke tentoonstelling een plaats hebben gekregen. Die wisselen elkaar regelmatig af, naargelang het thema. Zo staat 2022 veelzeggend onder het curatorische motto “Hygiëne”.

Al bij het binnenkomen van de foyer zou je verwonderd in het rond kunnen kijken: in geen velden of wegen muren te bekennen. Het gebouw met twee verdiepingen wordt door enkele staaldragers overeind gehouden, en de daardoor open ruimte wordt door geen enkele kunstmatige scheidingswand versperd. Door deze vrije vlakken wordt het uitzicht op de van binnen al net zo imposante glasgevel nergens geblokkeerd. Deze ruimte dient niet alleen als ontvangsthal van het museum, hij wordt ook als locatie gebruikt voor dramaturgische opvoeringen, filmvertoningen, gespreksdiscussies of andere culturele evenementen.

Kleurrijke glas-in-loodramen in het gebouw van het Bauhaus Museum in Dessau, Saksen-Anhalt, Duitsland.

De expositie zelf bevindt zich in drie delen op de bovenverdieping. Naast enkele klassiekers als het ook nu nog futuristisch aandoende ‘Triadische Ballet’ van Oskar Schlemmer of de clubfauteuil (‘Wassily Chair’) van Marcel Breuer worden in de hoofdzaal van het gebouw de verschillende creatieve uitingen van het Bauhaus beeldend overgebracht.

Want aan de kunstopleiding stond niet alleen de architectuur centraal, maar ook de vormgeving van meubels, kleding, alledaagse gebruiksvoorwerpen of ook belettering. Zo wordt in de tentoonstelling ook duidelijk hoe men zich in de Weimarrepubliek bezighield met materialen als staal, beton, glas en het toen nog nieuwe kunststof. Op deze manier wordt de bijna universele eis, die ze in het Bauhaus aan hun eigen creaties stelden, visueel te bevatten.

Tentoonstelling in het Bauhaus Museum over architectuur in Dessau, Saksen-Anhalt, Duitsland.

Dessau-Wörlitzer tuinenrijk

Maar Dessau kan meer dan Bauhaus. De voormalige residentiestad van Anhalt vormt het begin van het tuinenrijk van Dessau-Wörlitz, een door de eerdergenoemde Vorst Franz geschapen verzameling van losjes samenhangende parken en kastelen die je vanuit Dessau uitstekend kunt verkennen op de fiets, met de auto of met de bus. Een bijzonder aanbod is de WelterbeCard (‘WerelderfgoedCard’), die in de stadsdriehoek Dessau-Wörlitz-Wittenberg een tot drie dagen toegang biedt aan 125 attracties. Bovendien kun je daarmee ook het regionale openbaar vervoer in Dessau-Rosslau en de voor dit doel opgerichte Welterbelinie gebruiken, die de drie belangrijkste plaatsen van de regio met elkaar verbindt.

Ook bezienswaardig in Dessau: het Techniekmuseum Hugo Junkers met spannende voorwerpen uit de luchtvaartgeschiedenis, het Anhaltische Theater, het stadsslot Johannbau inclusief museum over de stadsgeschiedenis, en natuurlijk de Elbe, aan wier zuidoever de stad ligt. Bij een bocht in de rivier staat dan weer het door medewerkers van Gropius en Bauhaus-architect Carl Fieger ontworpen Kornhaus, dat ook nu nog als restaurant dient. Kortom: saai wordt het in Dessau zeker niet. Een uitstap die de moeite waard is.